در مسیر زنجان به تهران و در فاصله‌ی سی کیلومتری زنجان، در سمت راست جاده، گنبدی عظیم خودنمایی می‌کند. گنبد سلطانیه یادآور شکوه و رونقی است که در حدود هفتصد سال پیش در این شهر جریان داشته است. حمدالله مستوفی در نزهت‌القلوب می‌گوید: «قبل از حمله‌ی مغول در سلطانیه‌ی فعلی هیچ‌گونه اثر ساختمانی نبود و این ناحیه به شکل مرغزار و چمنزار بوده است. سلاطین مغول پس از استقرار در ایران و پایتخت قرار دادن تبریز، کم‌کم برای شکار و گذراندن ایام تابستان بدان سو روانه می‌شدند و با برافراشتن چادرها، ایام استراحت تابستانی را در آنجا سپری می‌کردند. به همین جهت، این محل چمنزار یا شکارگاه شاهین نامیده می‌شد. کم‌کم پادشاهان بعدی به‌خاطر خوش آب و هوا بودن مکان مزبور، تصمیم به ایجاد تأسیسات و ساختمان‌هایی برای اسکان خویش، لشگریان و اطرافیان خود گرفتند».
در اواخر قرن هفتم هجری قمری ارغون‌خان، چهارمین ایل‌خان مغول، دستور ساخت قلعه‌ای با دور باروی ١٢٠٠٠ گام از سنگ تراشیده در منطقه‌ی سلطانیه را صادر کرد. برای ساخت این قلعه که دارای کاخ سلطنتی و خانه‌های متعدد بود، هزاران نفر از معماران و هنرمندان از تبریز به این منطقه آمدند. ارغون‌خان در حالی‌که ساخت قلعه به پایان نرسیده بود، در آن رحل اقامت افکند و مدتی بعد درگذشت. پسرش غازان‌خان در ابتدا قصد داشت کار نیمه‌تمام پدرش را به انجام برساند، ولیکن بنا به دلایلی از این کار منصرف شد و مجدداً تبریز را به پایتختی برگزید. او بعدها تصمیم گرفت در محل سلطانیه، شهری جدید و هم‌چنین برای خودش آرامگاهی مجلل بسازد.
بعد از مرگ او، فرزندش اولجایتو در سال ٧٠٢ هجری قمری تصمیم گرفت به آرزوی پدرش جامه‌ی عمل بپوشاند. اولجایتو برای تسریع در ساخت شهر، در محل سلطانیه چادر زد تا مستقیماً پیش‌رفت امور ساخت شهر را زیر نظر بگیرد و بالاخره در سال ٧١٠ هجری قمری کار ساختمان شهر سلطانیه به پایان رسید. اولجایتو به همین مناسبت، جشن مفصلی گرفت و این شهر را سلطانیه یعنی محل سلطنت شاهان نامید. اولجایتو بعد از مدتی اسلام آورد و خود را «سلطان محمد خدابنده» نامید. بعد از مرگ وی، سلطانیه رو به زوال گذاشت و سرانجام با حمله‌ی تیمور گورکانی ویران شد. البته به احترام سلطان محمد، تیمور آرامگاه او را مورد دستبرد قرار نداد.
اطلاعات ذیل تا حدودی مبین وضعیت و اهمیت گنبد میباشد:
- یکی از بزرگ‌ترین بناهای آجری جهان از نظر قدمت
- تاریخ ساخت: در فاصله‌ی سالهای ٧٠٤ تا ٧١٣ هجری قمری
- ارتفاع گنبد: ٤٨ متر
- قطر گنبد: ٢٥ متر
تزئینات گنبد
نمونه‌ای از تزئینات نقاشی رنگی
در ساخت گنبد از تزئینات مختلفی استفاده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- تزئینات آجری
- کاشی‌کاری
- تزئینات گچی
- نقوش اسلیمی
- تزئینات چوبی
- تزئینات نقاشی رنگی
- مقرنس
- تزئینات سنگی
البته غیر از تزئینات گنبد، کتیبه‌های متعددی در داخل و بیرون گنبد وجود دارد که شامل اسامی «الله»، «محمد»، «علی» و تعدادی از آیات قرآن و احادیث است.
اساس طرح بنا بر عدد ٨ قرار دارد. هر چند علت دقیق انتخاب این عدد معلوم نیست، ولی به احتمال زیاد به علت ساختن ساعت آفتابی یا ایجاد ایستایی مستحکم در بنا مورد استفاده قرار گرفته است. ساعت آفتابی، نظر به اهمیت تشخیص زمان برای انجام امور مذهبی در ساختمان گنبد تعبیه شده است. به این ترتیب که اگر نور خورشید از سوراخ اصلی گنبد بتابد هنگام اذان ظهر است. هم‌چنین نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده‌ی ساعت و نور پنجره‌های کوچک مبین دقیقه است.
گنبد سلطانیه از نگاه مستشرقین
پروفسور آندره گدار بنای مزبور را این‌گونه شرح می‌دهد: «به یقین عالی‌ترین نمونه‌ی معماری مغول و یکی از بهترین دستاوردهای معماری اسلامی ایران و از نظر فنی شاید جالب‌ترین آنان است».
نمونه‌ای از نقوش اسلیمی به‌کاررفته در بدنه‌های داخلی گنبد سلطانیه
پروفسور پائولزی نیز معتقد است: «مطمئن هستیم که گنبدی را که بیش از صد سال بعد از ساخت گنبد سلطانیه یعنی سال ١٤١٨ و ١٤١٩ میلادی توسط برونلسکی و گیبرتی بر روی کلیسای سانتاماریا دلفیوره زده شده، از فرم و نحوه‌ی ساختمانی گنبد سلطانیه متأثر گردیده است. چون گنبد سلطانیه تنها نمونه‌ی گنبد دوجداره‌ی متوازی است که این‌جانب در تمام آسیا می‌شناسم. بنابراین، اثر آن بر روی تنها گنبد اروپایی از این نوع گنبد یعنی گنبد برونلسکی انکارناپذیر است». وی در جای دیگری می‌افزاید: «رابطه‌های معماری دو بنای گنبد سلطانیه و کلیسای سانتاماریا دلفیوره را به هم نزدیک می‌کند مثلا که هر دو دارای یک نقشه‌ی مرکزی و گنبدی دوجداره‌اند».
گنبد سلطانیه تا کنون چندبار در زمان صفویه و قاجاریه مرمت شده است و در حال حاضر هم تعمیرات اساسی آن هنوز ادامه دارد. در پایان گفتنی است که در اجلاس اخیر کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، این گنبد در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطلانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد. و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته است. در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.
نمای داخلی گنبد سلطانیه
تزیینات و نحوه‌ی ساخت این مقبره در واقع نقطه‌ی عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده است.
ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.
بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بناکرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند. ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.
دالان‌های تودرتویی در سردابه‌ی این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته. حتا حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن‌پرست شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده است.
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.
گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.
________________________________________
منابع
١- سید افشین امیرشاهی، گنبد سلطانیه یادگار نبوغ و خلاقیت معماران ایرانی، روزنامه همشهری ١٣/٧/١٣٧٧، سال ششم، شماره ١٦٥٩، صفحه ١٩.
٢- احمد اصغریان جدی، کلیاتی درباره معماری گنبد سلطانیه، فرهنگ معماری ایران، شماره‌ی ٢ و ٣، فروردین ١٣٥٥، صص ٦٧-٦٢.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 10 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله گنبد سلطانیه
