تحقیق درباره کودتای 28 مرداد 50 ص

اختصاصی از هایدی تحقیق درباره کودتای 28 مرداد 50 ص دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 54

نهضت اصلاحی دکترمصدق

و کودتای 28 مرداد 1332 ـ تاریکخانة اشباح و اسناد

فرید مرجایی

ملُــکِ مـا را خوردنی فهمیــده است بـر سـر مـا شیـــره‌ها مالیــده است

او گمان دارد که ایران خوردنی است همچو شیره سرزمینی خوردنی‌ست

بـا وثــوق‌الــدولــه بســـت اول قــرار دیــد از آن حاصــلی نـامـد بکــار

چون که او مـأیوس گردید از وثـوق کـودتایی کرد و ایـران شد شلــوغ

میرزاده عشقی شاعر و روزنامه‌نگار مبارز، از شعر "جمهوری سوار" در مورد دولت استعماری انگلیس در روزنامه "قرن بیستم

حقیقت را باید گفت" شیخ محمد خیابانی, صاحب روزنامه "تجدد

اشاره: هر بار که فرصت تاریخی دست می‌دهد و مقداری اسناد و مدارکی از منابع و آرشیوهای مختلف استخراج می‌شود، درک تاریخی ما را از وقایع کودتای 1332 روشن‌تر می‌نماید. با آن‌که سازمان اطلاعاتی سیا از در اختیارگذاشتن کلیه مدارک کودتا در آرشیو خود بعد از پنجاه سال به بهانه "امینت ملی" ممانعت می‌ورزد،(1) اطلاعات جدیدی از منابع مختلفی در مورد جزییات سرنگونی دولت قانونی و ضداستعماری دکترمحمدمصدق بدست آمده که در پرتو این اطلاعات، نتایج سیاسی ـ تاریخی تازه‌ای گرفته می‌شود. در ضمن در حال حاضر مرکز پژوهشی غیرانتفاعی "آرشیو ملی امنیتیوابسته به دانشگاه جرج واشنگتن امریکا، با استناد به قانون شفافیت سیاسی برای به‌دست آوردن کلیه این مدارک، علیه سازمان سیا به دادگاه شکایت نموده است

متأسفانه شالودة فکری بعضی تحقیقات ساده‌اندیش و غیرتاریخی از وقایع نهضت‌ ملی‌شدن صنعت نفت، تا حدودی سقوط دولت ملی دکترمحمد مصدق را مولود کمبود قاطعیت آن دولت و "اشرافی بودن" وی عنوان کرده، و توجه کافی به کنش‌ها و هنجارهای سیاسی ـ اقتصادی درون‌زا و برون‌زا، و پایگاه‌های مربوطه عنایت نمی‌کنند.(2) گزارش‌های معدودی از تحلیلگران خارجی و ایرانی اتفاقات 28 مرداد 32 را خودجوش و قیام درون‌زا معرفی کرده، بعضی چهره‌های سیاسی حتی واژة کودتا را توصیف مناسبی برای وقایع روز 28 مرداد نمی‌دانند. اردشیر زاهدی در نامه‌ای به روزنامة نیویورک تایمز (22 ماه می 2000) مدعی شده است که چون قانون ‌اساسی تغییر نکرد، پس اتفاقات آن روز، کودتا محسوب نمی‌شود. شخصیت حقوقی دیگری در میزگرد صدا وسیما اعلان کرد که "اصلاً کودتایی صورت نگرفت" ،"تغییر و تحول و جابه‌جایی قدرت" بوده است، نه کودتا!(3

همواره بین ناظرین و فعالین، این یقین وجود داشت که جریانات مشکوکی که نمی‌‌‌‌خواستند مسیر اصلاح‌طلبی مصدق سامان پیدا کند، در تماس مستقیم با خارج بوده‌اند. ولی تا به حال شواهد و قراینی وجود نداشت. اکنون این شواهد به‌صورت مستند وجود دارند که عواملی با پخش دشنام و بدگویی و با تحریکات مستقیم بیگانه بین روحانیون و دکترمصدق شانتاژ کرده و اختلاف می‌انداختند

قبل از کودتا (زمینه

تاریخ جامع مبارزات نهضت ملی‌شدن صنعت نفت از حوصلة این نوشتار خارج است. این مقاله بیشتر به وقایع روز 28 مرداد و فرآیند جهانی تکیه و توجه دارد. ولی برای نشاندن بحث در چارچوب تاریخی برای نسل کنونی،‌ مقدمه‌ای هرچند خلاصه لازم به نظر می‌رسد. پس از کسب سمت نخست‌وزیری، اولین بخشنامه صادر شده از دکتر مصدق به شهربانی (با رونوشت به دادگستری)، تأکید به آزادی بیان داشت، و این‌که مطبوعات به خاطر هرگونه انتقاد یا دشنام به مقام رئیس دولت به ‌هیچ‌وجه تحت تعقیب قرار نگیرند. در آن دوره سانسور مطبوعات در قلمرو کار شهربانی بود و مسئولیت آن با شخصی به‌نام "محرم علی‌خان" بود که به‌وسیلة دکترمصدق برکنار شد. دولت دکترمصدق با وجود کشمکش با توطئه‌های استعمار و کارشکنی‌های هواداران دربار، با برخورداری از حمایت آیت‌الله کاشانی، لایحة قانون صنعت ملی‌شدن نفت را از مجلس گذراندند و در رودررویی با انگلیس در دادگاه لاهه پیروز برآمد. به علاوه در عمر کوتاه دولت او تعدادی قوانین اصلاحی، منجمله لایحة قانون کار و بیمه‌های اجتماعی تصویب شد. ولی لایحة قانون بیست درصد افزایش بهرة زارعین، به‌خصوص نیروهای اجتماعی را به چالش می‌طلبید. قانون مذکور سهم رعایا را ده‌درصد بالا برده و ده‌درصد باقی،‌ باز از بهرة مالکین به عمران و آبادی روستاها و مناطق اختصاص می‌داد. این رفرم اجتماعی، به بار سیاسی ـ اقتصادی جریانات اضافه کرده و با تقلیل‌دادن بهرة مالکین، طبیعتاً فئودال‌ها را به مرزبندی سیاسی تشویق می‌نمود. باید در مدنظر داشت که مصدق همچون اصلاح‌گران دیگر چون قائم مقام و امیرکبیر دارای دشمنان خارجی و دشمنان داخلی بود. خاطرنشان می‌شود که در آن مقطع تاریخی، دربار همواره به‌وسیلة امکانات ارتش در انتخابات مجلس کشور دخالت می‌نمود. برای نهادینه‌کردن انتخابات سالم، دولت دکترمصدق اصلاح قانون انتخابات مجلس را در دستور کار خود قرار داده بود. ولی فراکسیون اقلیت به رهبری جمال امامی و میراشرافی در دورة هفدهم با یک هماهنگی سیاسی با اغتشاشات و مانورهای کارشکنی، موانع ایجاد کرده و از پیشرفت کار دولت جلوگیری می‌کردند. همان‌طور که ذیلاً ملاحظه خواهیم کرد و از مدارک محرمانة سازمان سیا هویداست، انگلیس و امریکا بودجة مخصوصی برای تقویت نمایندگان مخالف در نظر گرفته بودند. مخالفین با ربودن و ترور سرتیپ افشارطوس رئیس کل شهربانی کشور درصدد سقوط دولت برآمدند. با آن‌که مظفر بقایی که با دکترمصدق تا تیرماه 31 همکاری داشت، در این حادثه دست داشت، نمایندگان مخالف از تعقیب و دستگیری مشارالیه به‌عناوین مختلف جلوگیری کردند.(4

برای جلوگیری از به بن‌بست کشیدن مجلس و تعطیلی کار دولت، یک هیئت هشت‌نفره مرکب از نمایندگان بی‌طرف تشکیل می‌شود که به اختلافات رسیدگی، و راه‌گشایی نماید. گزارش آن هیئت به حمایت از دولت دکترمصدق، به وی حق و اختیاراتی برای ادارة کشور ارائه می‌کند

طراح اصلی پروژة آژاکس، یکی از تحلیل‌گران سرویس اطلاعاتی سیا وابسته به دانشگاه پرینستن امریکا، شخصی بود به‌نام دکتر دونالد ویلبروی در ماه مارس 1954 یعنی چهارماه بعد از کودتای 32، گزارشی برای قسمت آرشیو تاریخی سیا (عملیات سری گزارش 280) تهیه می‌نماید و در مقدمة گزارش اهمیت درس‌های تجربة کودتای ایران را برای پروژه‌های آینده متذکر می‌شود. در آوریل 2000 روزنامة معتبر نیویورک تایمز مدعی شد که یکی از مقامات سابق سیا گزارش دونالد ویلبر را به‌منظور انتشار، در اختیار آنها قرار داده است. نیویورک تایمز در دو مرحله، آوریل و ژوئن 2000، با حذف قسمت‌هایی آنها را به چاپ می‌رساند.(5

تاریخ محرمانة کودتا به روایت دونالد ویلبر چندین نکتة برجسته داشت که در سال گذشته توجه ناظرین را به خود جلب کرده است

پاورپوینت درس 13: زمینه های کودتای 28 مرداد

اختصاصی از هایدی پاورپوینت درس 13: زمینه های کودتای 28 مرداد دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

پاورپوینت درس 13: زمینه های کودتای 28 مرداد

فرمت: پاورپوینت

تعداد اسلاید: 23

دانلود مقاله کودتای 28 مرداد

اختصاصی از هایدی دانلود مقاله کودتای 28 مرداد دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

لینک و پرداخت دانلود*پایین مطلب*

فرمت فایل :word(قابل ویرایش)

تعداد صفحه : 14

فهرست 

کودتای ۲۸ مرداد

پیشینه

بریتانیا و آمریکا

مخالفان مصدق

نقش دربار

کودتای ۲۵ مرداد

۲۸ مرداد

بعد از کودتا

سرانجام ملیون

پانویس‌ها

مقدمه 

تابستان سال ۱۳۲۰ در میانه جنگ جهانی دوم، نیروهای بریتانیا و شوروی وارد ایران شدند. رضاشاه پهلوی عملاً از کشور تبعید شد و محمدرضاشاه به جای پدر بر تخت سلطنت نشست. بی اقتداری نسبی شاه جدید، بویژه در سالهای ابتدایی، به تنش میان نیروهای سیاسی و تزلزل نهادهای قدرت دامن می‌‌زد.

در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰، یعنی دهه اول سلطنت محمدرضاشاه، نخست وزیر حدود پانزده بار عوض شد؛ افرادی چون احمد قوام السلطنه، علی سهیلی، محمد ساعد، ابراهیم حکیم الممالک و عبدالحسین هژیر در این دوران به مقام نخست وزیری رسیدند.

از سوی دیگر، با پایان گرفتن جنگ دوم جهانی طرز فکر و پیروی ازجنبشهای استقلال طلب و ضدامپریالیستی در دنیا رو به گسترش بود و در ایران نیز نگاه ملی گرایانه جایگاه ویژه‌ای در سیاست پیدا می‌‌کرد.

در سال ۱۳۲۷، جبهه ملی ایران با ائتلاف طیف گسترده‌ای از نیروهای سیاسی که شاید تنها در نگاه ملی گرایانه خویش مشترک بودند، تأسیس شد، یکی از پایه‌های اصلی این جبهه دکتر محمد مصدق بود.

رویارویی دکتر مصدق با بریتانیا در آغاز دهه ۳۰ خورشیدی موضوع تازه‌ای نبود. سال ۱۳۰۲، در دوره تصدی وزارت امورخارجه در کابینه مشیرالدوله نیز، مصدق با آنچه بریتانیا «منافع» خود در ایران می‌‌دانست، به مخالفت پرداخته بود. بلافاصله پس از مشیرالدوله، رضاخان سردار سپه (بعداً: رضاشاه) به نخست وزیری رسید و مصدق از قدرت فاصله گرفت.

دانلود مقاله نهضت اصلاحی دکترمصدقو کودتای 28 مرداد

اختصاصی از هایدی دانلود مقاله نهضت اصلاحی دکترمصدقو کودتای 28 مرداد دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

ملُــکِ مـا را خوردنی فهمیــده است بـر سـر مـا شیـــره‌ها مالیــده است
او گمان دارد که ایران خوردنی است همچو شیره سرزمینی خوردنی‌ست
بـا وثــوق‌الــدولــه بســـت اول قــرار دیــد از آن حاصــلی نـامـد بکــار
چون که او مـأیوس گردید از وثـوق کـودتایی کرد و ایـران شد شلــوغ

میرزاده عشقی شاعر و روزنامه‌نگار مبارز، از شعر "جمهوری سوار" در مورد دولت استعماری انگلیس در روزنامه "قرن بیستم

حقیقت را باید گفت" شیخ محمد خیابانی, صاحب روزنامه "تجدد

اشاره: هر بار که فرصت تاریخی دست می‌دهد و مقداری اسناد و مدارکی از منابع و آرشیوهای مختلف استخراج می‌شود، درک تاریخی ما را از وقایع کودتای 1332 روشن‌تر می‌نماید. با آن‌که سازمان اطلاعاتی سیا از در اختیارگذاشتن کلیه مدارک کودتا در آرشیو خود بعد از پنجاه سال به بهانه "امینت ملی" ممانعت می‌ورزد،(1) اطلاعات جدیدی از منابع مختلفی در مورد جزییات سرنگونی دولت قانونی و ضداستعماری دکترمحمدمصدق بدست آمده که در پرتو این اطلاعات، نتایج سیاسی ـ تاریخی تازه‌ای گرفته می‌شود. در ضمن در حال حاضر مرکز پژوهشی غیرانتفاعی "آرشیو ملی امنیتیوابسته به دانشگاه جرج واشنگتن امریکا، با استناد به قانون شفافیت سیاسی برای به‌دست آوردن کلیه این مدارک، علیه سازمان سیا به دادگاه شکایت نموده است
متأسفانه شالودة فکری بعضی تحقیقات ساده‌اندیش و غیرتاریخی از وقایع نهضت‌ ملی‌شدن صنعت نفت، تا حدودی سقوط دولت ملی دکترمحمد مصدق را مولود کمبود قاطعیت آن دولت و "اشرافی بودن" وی عنوان کرده، و توجه کافی به کنش‌ها و هنجارهای سیاسی ـ اقتصادی درون‌زا و برون‌زا، و پایگاه‌های مربوطه عنایت نمی‌کنند.(2) گزارش‌های معدودی از تحلیلگران خارجی و ایرانی اتفاقات 28 مرداد 32 را خودجوش و قیام درون‌زا معرفی کرده، بعضی چهره‌های سیاسی حتی واژة کودتا را توصیف مناسبی برای وقایع روز 28 مرداد نمی‌دانند. اردشیر زاهدی در نامه‌ای به روزنامة نیویورک تایمز (22 ماه می 2000) مدعی شده است که چون قانون ‌اساسی تغییر نکرد، پس اتفاقات آن روز، کودتا محسوب نمی‌شود. شخصیت حقوقی دیگری در میزگرد صدا وسیما اعلان کرد که "اصلاً کودتایی صورت نگرفت" ،"تغییر و تحول و جابه‌جایی قدرت" بوده است، نه کودتا!(3
همواره بین ناظرین و فعالین، این یقین وجود داشت که جریانات مشکوکی که نمی‌‌‌‌خواستند مسیر اصلاح‌طلبی مصدق سامان پیدا کند، در تماس مستقیم با خارج بوده‌اند. ولی تا به حال شواهد و قراینی وجود نداشت. اکنون این شواهد به‌صورت مستند وجود دارند که عواملی با پخش دشنام و بدگویی و با تحریکات مستقیم بیگانه بین روحانیون و دکترمصدق شانتاژ کرده و اختلاف می‌انداختند
قبل از کودتا (زمینه
تاریخ جامع مبارزات نهضت ملی‌شدن صنعت نفت از حوصلة این نوشتار خارج است. این مقاله بیشتر به وقایع روز 28 مرداد و فرآیند جهانی تکیه و توجه دارد. ولی برای نشاندن بحث در چارچوب تاریخی برای نسل کنونی،‌ مقدمه‌ای هرچند خلاصه لازم به نظر می‌رسد. پس از کسب سمت نخست‌وزیری، اولین بخشنامه صادر شده از دکتر مصدق به شهربانی (با رونوشت به دادگستری)، تأکید به آزادی بیان داشت، و این‌که مطبوعات به خاطر هرگونه انتقاد یا دشنام به مقام رئیس دولت به ‌هیچ‌وجه تحت تعقیب قرار نگیرند. در آن دوره سانسور مطبوعات در قلمرو کار شهربانی بود و مسئولیت آن با شخصی به‌نام "محرم علی‌خان" بود که به‌وسیلة دکترمصدق برکنار شد. دولت دکترمصدق با وجود کشمکش با توطئه‌های استعمار و کارشکنی‌های هواداران دربار، با برخورداری از حمایت آیت‌الله کاشانی، لایحة قانون صنعت ملی‌شدن نفت را از مجلس گذراندند و در رودررویی با انگلیس در دادگاه لاهه پیروز برآمد. به علاوه در عمر کوتاه دولت او تعدادی قوانین اصلاحی، منجمله لایحة قانون کار و بیمه‌های اجتماعی تصویب شد. ولی لایحة قانون بیست درصد افزایش بهرة زارعین، به‌خصوص نیروهای اجتماعی را به چالش می‌طلبید. قانون مذکور سهم رعایا را ده‌درصد بالا برده و ده‌درصد باقی،‌ باز از بهرة مالکین به عمران و آبادی روستاها و مناطق اختصاص می‌داد. این رفرم اجتماعی، به بار سیاسی ـ اقتصادی جریانات اضافه کرده و با تقلیل‌دادن بهرة مالکین، طبیعتاً فئودال‌ها را به مرزبندی سیاسی تشویق می‌نمود. باید در مدنظر داشت که مصدق همچون اصلاح‌گران دیگر چون قائم مقام و امیرکبیر دارای دشمنان خارجی و دشمنان داخلی بود. خاطرنشان می‌شود که در آن مقطع تاریخی، دربار همواره به‌وسیلة امکانات ارتش در انتخابات مجلس کشور دخالت می‌نمود. برای نهادینه‌کردن انتخابات سالم، دولت دکترمصدق اصلاح قانون انتخابات مجلس را در دستور کار خود قرار داده بود. ولی فراکسیون اقلیت به رهبری جمال امامی و میراشرافی در دورة هفدهم با یک هماهنگی سیاسی با اغتشاشات و مانورهای کارشکنی، موانع ایجاد کرده و از پیشرفت کار دولت جلوگیری می‌کردند. همان‌طور که ذیلاً ملاحظه خواهیم کرد و از مدارک محرمانة سازمان سیا هویداست، انگلیس و امریکا بودجة مخصوصی برای تقویت نمایندگان مخالف در نظر گرفته بودند. مخالفین با ربودن و ترور سرتیپ افشارطوس رئیس کل شهربانی کشور درصدد سقوط دولت برآمدند. با آن‌که مظفر بقایی که با دکترمصدق تا تیرماه 31 همکاری داشت، در این حادثه دست داشت، نمایندگان مخالف از تعقیب و دستگیری مشارالیه به‌عناوین مختلف جلوگیری کردند.(4
برای جلوگیری از به بن‌بست کشیدن مجلس و تعطیلی کار دولت، یک هیئت هشت‌نفره مرکب از نمایندگان بی‌طرف تشکیل می‌شود که به اختلافات رسیدگی، و راه‌گشایی نماید. گزارش آن هیئت به حمایت از دولت دکترمصدق، به وی حق و اختیاراتی برای ادارة کشور ارائه می‌کند
طراح اصلی پروژة آژاکس، یکی از تحلیل‌گران سرویس اطلاعاتی سیا وابسته به دانشگاه پرینستن امریکا، شخصی بود به‌نام دکتر دونالد ویلبروی در ماه مارس 1954 یعنی چهارماه بعد از کودتای 32، گزارشی برای قسمت آرشیو تاریخی سیا (عملیات سری گزارش 280) تهیه می‌نماید و در مقدمة گزارش اهمیت درس‌های تجربة کودتای ایران را برای پروژه‌های آینده متذکر می‌شود. در آوریل 2000 روزنامة معتبر نیویورک تایمز مدعی شد که یکی از مقامات سابق سیا گزارش دونالد ویلبر را به‌منظور انتشار، در اختیار آنها قرار داده است. نیویورک تایمز در دو مرحله، آوریل و ژوئن 2000، با حذف قسمت‌هایی آنها را به چاپ می‌رساند.(5
تاریخ محرمانة کودتا به روایت دونالد ویلبر چندین نکتة برجسته داشت که در سال گذشته توجه ناظرین را به خود جلب کرده است
ـ نزدیکی و عمق همکاری دولت‌های انگلیس و امریکا و سیستم‌های اطلاعاتی آنها را برای پروژة آژاکس منعکس می‌سازد
ـ در نوامبر 1952، حتی زمانی‌که امریکا مذاکرات نفت را با ایران ادامه می‌دهد، درحقیقت در پشت پرده با بریتانیا در حال تدارکات کودتا بودند
ـ پروژة بحران‌سازی آژاکس برای برکناری دولت دکترمصدق دارای برنامه‌ها و سطوح مختلفی بود که در انتها به کودتا ختم شد. به‌عنوان مثال
ـ رشوه و استخدام خبرنگاران مطبوعات ایرانی در یک شبکة مخفی به‌نام بدمنبرای تبلیغات سیاسی و جنگ روانی علیه دولت مصدق. شبکة سری بدمن به همت دو جاسوس اصلی به نام‌های مستعار "نرن" و "سیلی" (علی جلالی و فاروق کیوانی) فعال بود. در این گزارش، حیطة کار بدمن این‌گونه تشریح شده: انتشار اعلامیه و جزوات آماده، درج مقالات و کاریکاتور،(6) تربیت جاسوس برای نفوذ در احزاب سیاسی، ایجاد باندهای اوباش، اعمال تحریک‌کننده چون حمله به مساجد (گازیوزوسکی، مارک، ص 269)(7
ـ ایجاد تفرقه بین مصدق و روحانیون (گزارش ویلبر: صفحات 32 و 20، ضمیمة الف صفحة 7، ضمیمة‌ب صفحات 23 و 24
ـ مقدار 150000 دلار برای این‌گونه اقدامات اختصاص یافته بود (ضمیمة ب صفحة 15
ـ عملیات صحنه‌سازی چون کارگزاری بمب در منزل یک روحانی (گزارش اسم نمی‌برد) برای ایجاد بحران. جوّ تشنّج و بی‌اعتبارکردن ملّیون، ایجاد توهّم خطر حزب‌توده (گزارش ویلبر: صفحات 37، ضمیمة ب صفحات 24 و 22). البته مشابه همان را گازویوزوسکی قبلاً در مقالة تحقیقی‌اش آن نکته را در قلمرو اهداف شبکه بدمن عنوان کرده بود که این عوامل برای تشدید سوءظن و به‌خصوص ایجاد دلرنجی و کدورت بین مرحوم آیت‌الله کاشانی و مصدق از تبلیغات مذموم استفاده می‌کردند. (گازویوزوسکی، ص 269). گازویوزوسکی می‌نویسند که برای آن پژوهش تحقیقی، با هفت مأمور و تحلیلگر سیا که در آن زمان فعال بودند مصاحبه به‌عمل آورده است.( گازویوزوسکی، پاورقی 42، ص 283). از منابع و مآخذش پیداست که تعداد زیادی مدارک محرمانه وزارتخارجه و سفارت بریتانیا در ایران را بررسی نموده است. گزارش دونالد ویلبر در تأیید اطلاعات سابق گازویوزوسکی، نور بیشتری بر مسیله تشنجات در مجلس و کارشکنی فراکسیون مخالف می‌تابد. در بیست ماه می 1953 به شعبة سیا در تهران اجازه داده می‌شود تا به‌منظور پرداخت رشوه و خریدن بعضی نمایندگان مجلس، هفته‌ای یازده هزار دلار بودجه کنار بگذارد (گزارش ویلبر، ص 18 و 19). در رابطه با آشفته‌کردن برنامة دولت و مجلس، معاون وزیر امورخارجه انگلیس در ملاقات با شاه متذکر می‌شود که "برای کنارگذاشتن مصدق برنامه‌های غیرمستقیم و پشت پرده لازم است" و "در مجلس پیشرفت‌هایی حاصل شده است."(8
جزیی از اقدامات نهایی، سرویس اطلاعاتی انگلیس پیشنهاد داد که به "بیست نماینده که اکنون در کنترل ما نیستند رشوه پرداخت شود" (گزارش ویلبر, ضمیمة الف ص 4). در روز 14 ژوئیه که فراکسیون ملی به پیشنهاد دکترمصدق استعفا داد، دفتر مرکزی سیا در واشنگتن از نمایندگان مخالف به‌طور غیرمستقیم خواست که در صورت امکان مقاومت کرده، بست بنشینند تا ابتکار عمل و کنترل مجلس را به‌‌عهده بگیرند. (گزارش ویلبر، ص 31) رابین زانرپروفسور دانشگاه آکسفورد و کارمند سرویس اطلاعاتی انگلیس که در آن زمان در ایران فعال بود، می‌افزاید که عوامل و جاسوسانشان موفق شدند که بین حسین مکی و دکترمصدق اختلاف بیندازند (گازویوزوسکی، ص 265). دوهفته پس از انتشار گزارش محرمانة سیا (دونالد ویلبر) در روزنامه نیویورک تایمز، پروفسور نوم چامسکی در مصاحبه با دکتر رامین جهانبگلو گفت "... کوشش برای کنترل منابع و ذخایر خود، دیوانگی است! این از نظر آنها درسی بود برای هر کشوری که می‌کوشد تا منابع و کشور خود را، خود اداره و کنترل کند. این در نیویورک تایمز ستایش شده بود"(9

کودتا (28 مرداد
در روابط بین‌المللی، ما قوانین و اصول عرفی را رعایت کرده و در امور داخلی کشورهای دیگر دخالت نمی‌کنیم. ما معتقدیم که باید به نهادهای قانونی و سیاسی دیگران احترام گذاشت و آنها در سرنوشت سیاسی، خودمختار و آزاد باشند." (از سخنرانی آلن‌ دالس رئیس‌کل سرویس اطلاعاتی سیا(در زمان کودتا) به‌جمعی از فارغ‌التحصیلان دانشکدة حقوق دانشگاه شیکاکو در سی‌تیر، نوامبر 1954‌
در مارس 1953 ژنرال والتر بدل اسمیت، معاون وزارت خارجه امریکا به این نتیجه رسید که دولتی باید جایگزین دولت مصدق شود که در ترکیب آن اثری از افراد جبهه‌ ملی نباشد (گزارش ویلبر، ص 4) و در آوریل 1953 شعبه سیا به‌وسیلة ناخدا اریک پولارد، وابستة نیروی دریایی امریکا با زاهدی تماس مستقیم برقرار می‌کند
در همان آوریل، ویلبر خود عازم نیکوزیا می‌شود که با سرویس اطلاعاتی انگلیس و رایزن آنها "نورمن دربی شایر" طرح دقیق عملیاتی برنامة‌ کودتا را بریزند. (گزارش ویلبر، ص 5) به‌دلیل آن‌که سرویس اطلاعات پنتاگونرکن دو امریکا) اطلاعات وسیعی در مورد ترکیب ارتش ایران و افسران آن نداشت که برای طرح نظامی آژاکس به‌کار گیرد. درحقیقت بخش نظامی طرح آژاکس چندین ماه پیش در دفتر مرکزی سیا در واشنگتن تهیه شده بود (ضمیمة د, ص 2). ضمیمة در گزارش "عملیات سری 208 دونالد ویلبر"، همان طرح نظامی عملیات آژاکس می‌باشد
در روز 25 مرداد، بعد از شکست فاز اول کودتا، کرمیت روزولت (رئیس بخش خاور نزدیک کل سازمان سیا، و کارگردان و مدیر اجرایی عملیات در تهران) با عوامل ارشد نرن، و سیلی (علی جلالی و فاروق کیوانی) تماس گرفته و دستورات لازم را می‌دهد. در عین حال ژنرال مکلور (وابستة نظامی امریکا) را به دیدن تیمسار ریاحی می‌فرستد که سر گوش آب دهد و بپرسد که دولت امریکا چه کسی را باید به‌عنوان دولت رسمی بشناسد (ویلبر، ص 46). همان روز کرمیت روزولت به‌عنوان کارگردان میدانی عملیات در تهران، جلسة سری و سرنوشت‌سازی را در محل سفارت با حضور تیمسار زاهدی، برادران رشیدیان (با اسم رمز برادران باسکو) تیمسار گیلانشاه، سرهنگ فرزانگان و جرج کارولبه‌پا داشت. جلسه چهار ساعت به‌طول انجامید، با تصمیم بر این‌که کودتا در 28 مرداد (19 اوت) به اجرا درآید، در آن جلسه طرح عملیاتی با ابعاد سیاسی، نظامی و مالی تهیه می‌شود (ویلبر، ص 57). چون به نظر می‌رسید تیپ‌های نظامی تهران به دولت قانونی وفادار باشند، تصمیم گرفته شد، برای عملیات نظامی لشکرهای خارج از تهران بسیج شوند. جرالد تانکارمند شعبه سیا در تهران) و سرهنگ فرزانگان برای جلب حمایت تیمور بختیار فرماندة لشکر کرمانشاه به آنجا فرستاده شدند. جرج کارول و اردشیر زاهدی برای دیدن فرماندة لشکر اصفهان (ضرغامی) عازم شدند (همان مأخذ). ضرغامی در اثر مذاکرات با استاندار اصفهان دکترکشاورز صدر، مردد به‌نظر می‌رسید. جرج کارول، افسر سیا، با گروه "افسران نظامی توطئه" (گزارش واژة توطئه را به‌کار می‌برد) در تماس نزدیک بود و در آخرین جلسه آنها در 13 اوت، خود حضور داشت (ویلبر، ص 37). آقای جرج کارول متخصص سیا در عملیات شبه‌نظامی و تهیه‌کننده ضمیمه د گزارش، با تجربیات تازه از کره به ایران فرستاده شده بود. با قوارة دومتری و اندی فرد مشخصی به نظر می‌رسد. در روز 18 اوت (27 مرداد) برای انجام طرح، "جهت عملیات از شعبه به مرکز و بالاترین سطوح سیا ارتقا یافت" (ویلبر، ص 64
برای آرامش بخشیدن به جوّ تهران و جلوگیری از هرج‌ومرج بعد از 25 مرداد، دولت دکترمصدق از همة نیروهای سیاسی خواست که از تظاهرات خیابانی ممانعت ورزند. با این توصیف در شب 27 مرداد (18 اوت) به‌دستور "نرن" و "سیلی"، عوامل ارشد شعبه سیا در تهران، افراد مشکوک و اوباش، شلوغی و تظاهرات به راه انداختند، با این دستور که "درخیابان‌های لاله‌زار و امیریه شیشه‌های مغازه‌ها را شکستند، با به هم ریختن اوضاع وانمود کنند که این کار حزب‌توده است و شهر در تشنج است" (ویلبر، ص 63
صبح زود روز 28 مرداد (19 اوت) دسته‌ها و باندهای ضربت برای صبحانه و آماده‌باش در مکان‌هایی که حاج خداداد از مالکین میدان امین‌السلطان فراهم کرده بود، جمع می‌شوند. با هزینة برادران رشیدیان مقدار زیادی چماق و اسلحه سرد شب قبل تهیه شده بود. گروه‌های اوباش دسته‌دسته از میدان تره‌بار و امین‌السلطان به طرف بازار، مکان راندوو به حرکت می‌‌افتند. "نرن" عامل سیا با دو مأمور زیردست خود منصور افشار و مجیدی با جیپ و چندین کامیون در روبه روی بازار، مکان ملاقات منتظر بودند (گزارش ویلبر، ص 66). در لحظة رسیدن دسته‌ها، عوامل شعبة سیا رهبری را به‌عهده می‌گیرند. گروه‌ها تقسیم شده، یک‌عده به رهبری "نرن" به طرف مجلس حرکت می‌کنند و سر راه به‌دستور وی دفتر روزنامه "باختر امروز" که تحت مدیریت دکترفاطمی وزیر امورخارجه مصدق بود، را به آتش می‌کشند. در عین حال، این عوامل گروه‌هایی را به‌طرف دفاتر احزاب و روزنامه‌های دیگر هدایت می‌کنند. (همان مأخذ
طبق قرار قبلی سرهنگ دماوند صبح زود با تانک در میدان بهارستان روبه‌روی مجلس ظاهر می‌شود. "سیلی" دیگر مأمور ارشد شعبه سیا, دسته‌هایی را در خیابان‌ فردوسی به طرف مرکز پلیس نظامی هدایت می‌کند که سرهنگ نصیری را آزاد کنند. تیمسار نخعی هم برای کمک در خیابان‌ها می‌چرخید (ویلبر, ص 67 و 70). یادآور می‌شود که سرهنگ نصیری در توطئة کودتای 25 مرداد دستگیر شده بود. کنت‌لاو، خبرنگار روزنامة نیویورک تایمز،‌ به‌دستور کرمیت روزولت برای مصاحبه به مقر مخفی زاهدی برده می‌شود. لاو در نوشته‌ای، جرج کارول را متخصص شیوه‌های شبه‌نظامی و تکنیک‌های کنترل خیابانی معرفی کرده و گروه‌های ضربت را "باندهای آقای کارول" می‌نامد.(10) کنت‌لاو به نقل از جرج کارول که تازه از کره رسیده بود می‌نویسد "سازمان سیا آماده‌باش بوده در صورت لزوم سرنگونی سینگمن ری، طرح شورش را به راه بیندازند" (کنت لاو، ص 37). تیمسار فضل‌الله زاهدی که از 25 مرداد فراری محسوب می‌شد در این لحظه در یک مکان امن سیا در نزدیکی کرمیت روزولت مخفی بود.(11) همین‌طور که دسته‌های شورشیان در خیابان‌ها حرکت می‌کردند، "دیک مأمور زیردست روزولت از وی می‌پرسد که آیا هنگام آن رسیده است که زاهدی را برای اعلان پیروزی خارج ببریم؟ روزولت پاسخ می‌دهد: خیر، صبر می‌کنیم تا شورشیان به منزل مصدق برسند (روزولت، ص 188). ساعتی بعد مأمور ایرانی تبار از روزولت اجازه می‌گیرد که دسته‌ها را برای تصرف رادیو حرکت دهد. روزولت پاسخ می‌دهد که "بله، طبق برنامه عملیات اقدام کنید" (روزولت، ص 188
گردان حافظ منزل دکترمصدق در خیابان کاخ، زیر فرمان سرهنگ ممتاز و سروان داورپناه مقاومت شدید و طولانی از خود نشان می‌دهند، ولی کودتا موفق می‌شود. سرگرد سخایی رئیس شهربانی کرمان به‌خاطر مقاومت و نپیوستن به صف کودتاچیان، به‌وسیلة‌ آنها کشته می‌شود. در آن سال‌ها افراد زیاد و گمنامی به‌خاطر مبارزه برای آزادی جان خود را از دست می‌دهند. افرادی چون دکترغلامحسین ‌زیرک‌زاده، دکترمهدی شرف‌الدین، قاسم عینکچی، عباس لؤلؤ و... بعد از اصابت گلوله، امیر بیجار با خون خود نوشت: "یا مرگ یا مصدق
مفسر امریکایی اندرو توالیدربارة ماهیت کودتای 28 مرداد گفت: "احمقانه است که بعضی‌ها نوشته‌اند مصدق را ایرانی‌ها برانداختند؛ این عملیات از اول تا آخر یک یورش امریکایی بود" (کتاب عربستان بدون سلاطین، تألیف فرد هالیدی، متن انگلیسی چاپ بریتانیا 1974، ص‌473). پژوهشگرانی معتقدند که شرایط درونی ویژه و ساختارهای اجتماعی آن زمان اجازه نمی‌داد که آن جنبش مدنی به‌سر مقصد منظور رسد. این مقاله از منظر نقش عوامل و اسباب بیرونی و سلطة جهانی به موضوع نگریسته. یکی از مفسرین سیاسی بر این باور است که در پیشبرد اهداف نهضت، دکترمصدق راه دیگری در پیش رو نداشت. وی می‌افزاید: "جهان پس از جنگ جهانی دوم، جهان پس از مرگ استالین، جهان جنگ سرد، راه شرافتمندانه دیگری برای مصدق و هیچ نهضت‌ آزادیبخش دیگری باقی ننهاد".(12
چند روز بعد از کودتا، مرحوم محمد نخشب از مؤسسین حزب مردم ایران، که فراری و مخفی بود، به سراغ آقای ابراهیم کریم‌آبادی نمایندة اصناف در جبهة ‌ملی و مدیر "روزنامة اصناف" می‌رود، آن دو به اتفاق آقای حسین شاه‌حسینی در منزل آیت‌الله سیدرضا زنجانی جمع شده و اولین اعلامیه با عنوان "نهضت ادامه دارد"‌ تهیه می‌شود و نطفة نهضت مقاومت ملی تشکیل می‌گردد.(13


پی‌نوشت‌ها
ـ رجوع کنید به مقالة موسی فقیه حقانی "نابودی اسناد کودتای 28 مرداد 1332 در بایگانی سازمان سیا"، فصلنامه "تاریخ معاصر ایران" سال اول، شماره دوم، تابستان 1376، صفحه 313 و 317
ـ مقاله آقای علی عظیمی نژادان، "مصدق و یارانش" روزنامه صبح امروز، 11 اسفندماه ،137
ـ "نقش تولید توهم در کودتای انگلیسی ـ امریکایی 28 مرداد 32" هفته‌نامة "عصرما" شمارة 175، 26 مرداد 1379
ـ رجوع کنید به "زندگینامه سیاسی دکترمظفر بقایی" تألیف آقای حسین آبادیان، "مؤسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی"، 1377
ـ ترجمه کل این گزارش و ضمیمه‌ها به‌وسیلة دکترغلامرضا وطن‌‌دوست، منبع غنی به‌ فارسی است: "اسناد سازمان سیا دربارة کودتای 28 مرداد و سرنگونی دکترمصدق"، مؤسسة خدمات فرهنگی رسا 1379، ولی نوشته حاضر به نسخة اصلی گزارش که به انگلیسی است استناد کرده است
ـ حتی کاریکاتورهایی از مصدق در خود واشنگتن تهیه شده و برای سرعت عمل با پست دیپلماتیک به تهران ارسال می‌شد، گزارش ویلبر، ص 20
ـ، 
ـ مدارک محرمانه وزارتخارجه انگلیساول سپتامبر 1951،‌ به نقل از گازویوزوسکی، پاورقی 16، ص 280
ـ مصاحبه دکتر رامین جهانبگلو با پروفسور نوم چامسکی "روابط بین‌المللی فقیر و غنی در فرآیند جهانی‌شدن" ترجمة ارشیا کیانی، روزنامة حیات نو، 5 بهمن 1379، ص7
ـ

ـ 177
مسعود بهنود "گلوله بد است" انتشارات نشر علم، 1379، ص143
ـ نگاه کنید به "تداوم حیات سیاسی در اختناق" مصاحبه با آقای حسین راضی، ایران فردا، شمارة 26، تیرماه 1375


کودتای 28 مرداد و تداوم نهضت مصدّق در ایران و جهان
رامین ناصح (مسئول سازمانهای جبهه ملّی در خوزستان

چه زنده باشم و چه نباشم، امیدوارم و بلکه یقین دارم که این آتش خاموش نخواهد شد و مردان بیدار کشور این مبارزه ملّی را آنقدر ادامه میدهند تا به نتیجه برسد.» (دکتر محمّد مصدّق
رویداد 28 مرداد 1332 و ائتلاف قدرتهای امپریالیستی جهان در سرنگون ساختن دولت ملّی دکتر محمّد مصدّق از مهمترین سرفصلهای تاریخ ایران و نقطه عطفی در دوران سلطنت استبدادی پهلوی بشمار می‌رود که همه ساله در مطبوعات و در مراسمهای متعدّدی از آن یاد می‌گردد و جوانب مختلف آن مورد بررسی و موشکافی قرار میگیرد و پس از پنجاه سال که پیرامون این واقعه تاریخی سخن گفته و مطلب نوشته می‌شود، گویی هنوز حدیثی تازه است. چرا که رویداد مزبور تاثیرات ژرفی را در تاریخ ایران بر جای نهاده و در رقم زدن سرنوشت ملّت ایران نقشی بسزا داشته است. به علاوه این رویداد درس و سرمشقی بزرگ برای آیندگان بر جای نهاد. مرحوم دکتر مصدّق نشان داد که برای یک دولت ملّی، اتّکاء به رأی و خواست مردم چنان توانمند است که دو ابرقدرت زمان بایستی متّحد شوند و همه خائنان و میهن فروشان کشور را بسیج کنند و لشکرکشی نظامی نمایند تا آنرا سرنگون سازند
بسیاری به نادرستی، کودتای 28 مرداد را پایانی برای حرکت مصدّق و شکستی برای نهضت او تصوّر می‌کنند. حال آنکه با یک بررسی گسترده و دید ژرفکاوانة تاریخی پی می‌بریم که چنین نیست و نهضت مصدّق نه تنها با کودتای ننگین و بیگانه ساختة 28 مرداد متوقّف نمی‌شود، بلکه به هر صورت ممکن تداوم می‌یابد و پیروان تفکّر ضدّ استعماری و ضدّ استبدادی او نه تنها در ایران بلکه در اقصی نقاط جهان سیره او را پی گرفته و در مبارزه با خودکامگان، بیدادگران و چپاولگران حقوق ملّتها شگفتی‌ها می‌آفرینند
جبهه ملّی ایران به رهبری مصدّق برخلاف دیگر سازمانهای سیاسی که نسبت به وضع و مقتضیات زمان پدید می‌آمدند و پس از پایان یافتن تاریخ مصرف خود از میان می‌رفتند و اثری از آنها باقی نمی‌ماند، علیرغم تمامی سرکوبهای دستگاه استبداد شاهنشاهی و توطئه‌های امریکا، انگلیس، شوروی و دست نشاندگان آنها، سازمانی ماندگار در عرصه سیاست ایران بوده است. درست در فردای روز وقوع کودتای انگلو- امریکن و بدفرجام 28 مرداد، گروهی از یاران مصدّق گرد می‌آیند و راه او را تحت نام «نهضت مقاومت ملّی» به شکل مخفی تداوم می‌بخشند و در این روزها چند صد هزار تراکت با عنوان «نهضت ادامه دارد» از سوی آنان در تهران و شهرستانها توزیع می‌گردد. به تدریج جمع بیشماری به آنان می‌پیوندند و در تهران و شهرستانها شبکه‌های توانمند نهضت سازماندهی می‌گردد و این شبکه‌ها اعلامیه‌ها و نشریه هفتگی «راه مصدّق» را مرتباً تکثیر و توزیع می‌کردند. فی الواقع نهضت مقاومت ملّی توانست نقش مؤثّری را در افشای دولت کودتا و مبارزه با آن سامان دهد و بدین وسیله با جلوگیری از فروکش کردن نهضت مصدّق زمینه آن فراهم می‌آید که در سالهای بعد و با بهره گیری از فضای نسبتاً باز پدید آمده، جبهه ملّی ایران مجدداً احیا شود و مبارزات استقلال طلبانه، آزادیخواهانه و عدالتجویانه خود را استمرار بخشد
و امّا در خارج از ایران، پس از سقوط دولت مصدق و حتّی پس از جانسپاری او، اندیشه مصدق چونان روحی در کالبد نهضتهای رهایی بخش انسانی در اقصی نقاط گیتی دمیده می‌شود و این ذخیره گرانسنگ فکری و معنوی موجبات خودآگاهی، خودباوری و نتیجتاً توفیق و پیروزی بسیاری از ملّتهای ستمدیده را بر چپاولگران حقوق انسانی فراهم می‌آورد و به این پیش بینی الهام گونه و به ظاهر ایده آلیستی شهید نامدار نهضت ملّی ایران زنده یاد دکتر حسین فاطمی در سرمقاله روزنامه زرّین برگ «باختر امروز» رنگ حقیقت می‌بخشد که «پیمودن راه مبارزه و فتح ما نیز زمینه پیروزی قطعی ملل زیر سلطه و مردمی را که سالیان دراز است در چنگال بیرحمانة سیاست استعماری دست و پا می‌زنند، آماده می‌سازد.» (1
ظهور مصدّق و جبهه ملّی ایران در سیه روزگاری که ابرهای ظلمانی استبداد و استعمار بر کشورهای عقب مانده (بخوانید: عقب نگهداشته شده) سایه‌های شوم خود را گسترده بود، حقیقتاً به منزله «آذرخشی در ظلمت» شمرده می‌شود که پس از اندک مدّتی که ثمربخشی خارق العاده روش و منش آن در کوتاه کردن دست استعمار از منابع ملّی ایران و استقرار آزادی و دموکراسی کامل در این کشور آشکار می‌شود، منجر به ظهور یکباره سوشیانهای پرشماری در جای جای پهنه گسترده ملل ستمدیده می‌گردد که مردمان خود را از تباهی می‌رهانند و مصدّق - به تعبیر حضرت حافظ- به «سرحلقه رندان جهان» تبدیل می‌شود
در سفری که مصدّق در آبانماه 1330 به مصر داشت، در سخنرانی خود برای مردم مصر که فریاد «زنده باد مصدّق» را با خروش تمام سرمی‌دادند و در گفتگوهایش با نحاس پاشا نخست وزیر این کشور، بر ضرورت ملّی شدن کانال سوئز تأکید می‌نماید. این آرمان بعداً توسّط شاگرو و پیرو مکتب مصدّق، «جمال عبدالناصر» به وقوع می‌پیوندد و دست استعمار انگلیس را از کشور مصر کوتاه می‌کند. «سیاست موازنة منفی» بر بنیاد اصل بی‍طرفی یا «جنبش عدم تعهّد» بعنوان یک راه حل اساسی و استراتژیک برای کشورهای استعمارزده، که مصدّق مبدّع آن بود، مبنی بر اینکه ملّتهای جهان سوّم نه نسبت به آمریکا و امپریالیسم غرب و نه نسبت به امپریالیسم شرق هیچگونه تعهّد خدمتگزاری ندارند، مورد علاقة بسیاری از رهبران استقلال طلب، از جمله جمال عبدالناصر در حرکت ملّی کردن کانال سوئز قرار گرفت که با پیروی از آن توانست ملّت خود را از اسارت و بردگی بیگانگان برهاند و به استقلال و سرفرازی برساند. عبدالناصر همیشه در نقطهایش از تأثیر نهضت ملّی ایران و دکتر مصدّق یاد می‍کرد و می‍گفت: «من شاگرد مکتب ضدّ استعماری دکتر مصدّقم. از مکتب مصدّق درس آموختم.» (2
ریاض سفیرکبیر مصر در جامعة ملل، راجع به مکتب مصدّق چنین گفت: «مصدّق به جهان شرق و کشورهای جهان سوّم نه تنها درس سیاست موازنة منفی و عدم تعهّد آموخت و بسیاری از جاها را موفّق کرد که دست خارجی‍ها را از کشور و منابع طبیعی خود دور ساخته و از ثروت خدادای استفاده کنیم، بلکه درس مهم انقلاب این بود که با عزّت و شرافت زندگانی کرده و به کشورهای بزرگ بگوییم که: مرا به خیر تو امّید نیست، شر مرسان!!» (3
مجلّة الأهرام مصری در تشریح تأثیر حرکت مصدّق در جهان سوّم می‍گوید: «دکتر مصدّق استاد فنّ ملّی شدن در شرق است. تمام رهبران نهضتهای خاورمیانه در مکتب مصدّق درس خوانده‌اند. دکتر مصدّق قدرت و قوّت حیرت آور و سرسختی بی‍نظیر خود را به انگلیسی‍ها نشان داد و آنان را مجبور ساخت در برابر قدرت و نیروی معنوی ایران زانو بزنند
به گفتة ویلیام دوگلاس قاضی دیوانعالی کشور آمریکا: «هنگامیکه مصدّق در ایران دست به اصلاحات اساسی زد، ما به وحشت افتادیم. ما با انگلیسی‍ها همدست شدیم تا او را از میان برداریم. در این راه توفیق یافتیم ولی از آنروز دیگر در خاورمیانه از ما به نیکی یاد نشد.» (4
آنتونی ایدن در پارلمان انگلیس، ضمن اشاره به مزاحمت افکار مصدّقی برای اعمال سلطة انگلستان در سراسر جهان، اقرار کرد که پس از سقوط مصدّق، برای اوّلین بار به راحتی خوابید! به گفتة او: «پس از مصدّق ایران 214 میلیون لیره به انگلستان خسارت داد. ولی اگر مصدّق مانده بود، شانس وصول حتّی 214 پنس غیرممکن بنظر می‍رسید. فکر مصدّق در همة کشورهای خاورمیانه تولید اثر منفی (!!) کرد و انگلستان را در مصر، دچار ناصر کرد. افرادی نظر مصدّق گاهی مسیر تاریخ جهان را عوض می‍کنند. ناصر نیز مکرّراً اظهار داشت که انقلاب مصر به جهان سوّم درس بزرگی داد و بدون استقلال سیاسی و دخالت مردم در کارها که زاییدة فکر مصدّق بود، مصر هنوز در زنجیر اسارت انگلیس می‍ماند. ناصر از شکست موقّت حرکت مصدّق درس عبرت گرفت و اوّل فاروق و دربارش و بعد انگلیسها را بیرون کرد.» (5
جواهر لعل نهرو که پس از مهاتما گاندی محبوبترین و نامدارترین رهبر ضدّ استعماری مصر شمرده می‍شود نیز، از پیروان مکتب «عدم تعهّد» دکتر مصدّق بود. نهرو کراراً خدمات دکتر مصدّق را به کشورهای غیر متعهّد می‍ستود و او را کراراً پیشگام مبارزه برای غرور ملّی و آزادی و شرافت نامید. بهنگامی که در تهران مهمان دولت بود و نامه از طرف نهضت ملّی راجع به فشار و اختناق عمومی و حبس دکتر مصدّق و قتل دکتر فاطمی تسلیم او شد، وی این موضوع را با شاه مخلوع در میان می‍گذارد. شاه در جواب می‍گوید: این افراد بر علیه حکومت قیام کردند، خود شما هم به همین جرم به زندان رفتید! نهرو پاسخ می‍دهد: «زندانبان من انگلیسی‍ها بودند و مردم هند، زندان من و گاندی را گلباران کردند. ولی زندانبان نخست وزیر سابق و ملّی کنندة نفت، پادشاه ایران است!» (6
کشور الجزایر در شمال آفریقا، بدلیل موقعیت حسّاس خود همواره عرصة تاخت و تاز استعمارگران بوده است، و در پی پیروزی نهضت ملّی ایران و تلنگر آن بر اذهان توده‌های ملل زیر سلطه، نهضت ضدّ استعماری الجزایر نیز با الگوبرداری از آن به رهبری انقلابیونی چون بن بلا، بومدین، فرحت عبّاس و... جانی تازه می‍گیرد و پس از سالها فراز و نشیب در نهایت با موفّقیت و نحات مردم الجزایر روبرو می‍شود. (7
شادروان دکتر قوام نکرومه رهبر استقلال مملکت زرخیز غنا که از نخستین پیشوایان آزادی افریقا بود و با تلاش و مجاهدت بی‌همانند و خستگی ناپذیر خود، کشور ساحل عاج (غنا) را از قید استعمار بریتانیا رهانید، از دیگر چهره‌های سرشناس پیرو مکتب مصدّق بود و مکرّراً بیان می‍داشت که خدماتی که در انجام آن توفیق یافته، مدیون سالها دراست وی در مکتب پیشوای نهضت ملّی ایران بوده است. وی به یکی از دوستانش می‍گوید: «من از نطق دکتر مصدّق در شورای جامعة ملل درس بزرگی گرفتم: اوّل حقیقت زندگانی را که خودمختاری و استقلال و آزادی و جواب رد به خارجی‍هاست، بدست آورید، مابقی نعمات خداوندی که فرع آزادی و آگاهی است، نصیب شما خواهد شد.» (8
جنبش مصدّق در همسایة شرقی ایران، افغانستان (آریانای بزرگ) نیز تأثیری شگرف از خود برجای می‍گذارد. مرحوم میرغلام محمّد غبار در جلد دوّم کتاب افغانستان در مسیر تاریخ به این مقوله پردازش خوبی دارد و شرح می‍دهد که چگونه نهضت مشروطه خواهی افغانستان بر علیه استعمار و استبداد حاکم، با الهامگیری از سیرة دکتر مصّدق پامی‍گیرد. مرحوم غبار خود یکی از راهیان طریقت مشروطه خواهی در افغانستان و یکی از دوستداران دکتر مصدّق و از تاریخ نگاران برازنده و نامدار افغانستان و یکی از پاکبازترین روشنفکران ضدّ استبدادی و ضدّ استعماری بود که سالیان متمادی را در زندان سپری کرد. در سایر تواریخ افغانی چون نهضت مشروطه خواهی در افغانستان و... نیز از مکتب مصدّق و اثراتش در افغانستان فراوان یاد شده است
روزنامة آزاد افغانستان از جمله جراید معتبری بود که خطّ مشی و سیرة دکتر مصدّق را در آن کشور ترویج می‍کرد. شیرعلی خان زمانی روزنامه نگار شهیر افغان، آزادی و دموکراسی ایران در دورة مصدّق را می‍ستود و بعنوان الگویی متکامل معرّفی می‍کرد. وی می‍نویسد: «مطبوعات مملکت همسایة اسلامی ایران از جمله آزادترین مطبوعات دنیا بشمار می‍روند و در این اواخر آنقدر مراحل تکامل آزادی را پیموده است که نه تنها با مطبوعات جهان دموکراسی و دنیای آزاد سر همسری دارد، که در آزادی گفتار و تأمین حقوق ملّیه‍شان از دیگران گوی سبقت را می‍رباید. (9) وی با مقایسه اوضاع مطبوعات در ایران و افغانستان، ضمن ذکر این نکته که افغانیان از آزادی برادران ایرانی خود بی ‍نهایه خشنودند، به اوضاع ایران قبطه میخورد
پس از حماسة ملّی 30 تیر 1331 روزنامة آزاد افغانستان، توجّه افغانیان رنجدیده را به پیروزی حرکت معجزآسای ملّت ایران در حمایت از دکتر مصّدق جلب کرد. از جمله استاد عبدالحیّ حبیبی در مقاله‍ای پرمایه، این خیزش ملّی و مردمی را «فداکاری در راه آزادی و حکومت ملّی»، «نهضت حق خواهی و آزادی طلبی ملّت نجیب ایران» بشمار آورد و کسانی را که در روند این خیزش جان خویش را تسلیم کرده بودند، «شهدای راه آزادی» نامید. حبیبی بویژه نگاه «هموطنان ستمکش خود» را بدین نکته فراخواند که «ملل زنده و حق طلب چگونه در راه تحصیل حقوق ملّی خود فداکاری می‍کنند...» در همین زمینه، روزنامة اصلاح که تریبون رسمی حکومت کابل بود و خودبخود نمی‍توانست با جنبشهای آزادیخواهی سر سازگاری داشته باشد، از قوام السّلطنه هواخواهی کرد و قیام ۳۰ تیر مردم ایران را «اخلال امنیت و آشوب» خواند. عبدالحیّ حبیبی بر این سخن اصلاح سخت خورده گرفت و آنرا ناپذیرفتی بشمار آورد و بر این سخن پای فشرد که ایران بخشی از «دنیای آزادیخواه» بوده است و «جوانان نجیب ایران» در سی‍ام تیر «در راه حقّ و آزادی و رفع استبداد و ملّت فروشی پیکار کردند.» (10
مارشال تیتو از رهبران سرشناس استعمارستیز و مهین پرست یوگسلاوی نیز تز «عدم تعهّد» را - به اذعان خود- از مصدّق آموخت و در عمل بکار بست تا زمان مصدّق هنوز جنبش عدم تعهّد بوجود نیامده بود و چنین اصطلاحی رایج نبود. ولی پس از سقوط مصدّق، این تفکّر حتّی در کشورهای اروپایی نیز ریشه می‌‍دواند
استاد دکتر رضاقلی دربارة مصدّق می‍نویسد: «وی تزی را عنوان کرد که بعدها از سوی جمال عبدالناصر، جواهر لعل نهرو و دیگر سران کشورهای غیرمتعهّد دنبال شد. او می‍گفت: گرسنه می‍مانیم، امّا آزادی و استقلال خود را از دست نمی‍دهیم.» (11) مصدّق سرآغاز نهضتی در کشورهای جهان سوّم گردید بنام کنفرانس کشورهای غیر متعهّد و رهبری آنرا نهرو، عبدالناصر، تیتو و سوکارنو (از اندونزی) برعهده گرفتند و جای دکتر مصدّق را خالی کردند. (12
دکتر احمد سوکارنو رهبر نامدار و رنجدیده و زندان و تبعید کشیدة مردم اندونزی در مبارزه با استعمارگران هلندی که در سال 1936 از سوی کنگرة بزرگ ملّت اندونزی او را «رهبر جنبشهای آزادی ملّت اندونزی» لقب دادند (13)، در سال 1960 در مجمع ملل اظهار داشت: «مصدّق پرچمدار آزادی کشورهای غیر متعهّد است. ما در سنگر جنگ و مبارزه با هلند از اعمال و گفتار دکتر مصدّق الهام گرفتیم و بر دشمن فائق شدیم. در اوّلین مجمع کشورهای غیرمتعهّد در سال 1953نقشه این بود که مصدّق به ریاست مجمع انتخاب شود. ولی افسوس در آن زمان مصدّق در بند دژخیمان در تهران بود...» سوکارنو از پیشگامان جنبش عدم تعهّد در خاور دور بشمار می‍رود
دکتر نایورا از رهبران آزادی تانزانیا نیز به گفتة خود، یکی از شاگردان مکتب مصدّق بود. از جمله خدماتی که نایورا به ملّت خود انجام داد، این بود که کلّیة بانکهای خارجی را در تانزانیا -که در اصل ابزاری برای اعمال سلطة سیاسی بودند- با پرداخت خسارتی ناچیز ضبط کرد. (14
روزی نامة دیلی تلگراف ارگان حزب محافظه کار انگلیس و دشمن سرسخت نهضت ملّی ایران راجع به اثر گفتار و کردار مصدّق با نفرتی تمام، چنین می‍نویسد: «در تالار شهرت، نام مصدّق نخست وزیر مخلوع ایران، در صدر صف طولانی آن عدّه رهبران ملّی که دست به تاراج اموال بریتانیا در سراسر دنیا زده‍اند، بیاد خواهد ماند. سرمشق مرض واگیری (!) که مصدّق به جهان داد، بعد از او توسعه پیدا کرد. زیر او نشان داد که یک کشور ضعیف با مردم متعهّد می‍تواند با بریتانیا درافتاده و بمقصود برسد. صفی طولانی از شاگردان مبارز و متجاوز مصدّق در سرتاسر جهان از پند و اندرز او سود بردند. سرهنگ ناصر کانال سوئز و بالاخره تمام سرمایة ما را در مصر بلعید. سیلان (سریلانکا، کشور جزیره‍ای در جنوب شبه قارّه هند)، و اندونزی از مصر و مکتب مصدّق پیروی کرده و دست رد به سینة ما زدند. رئیس جمهور زامبیا هم از این نمد کلاه بزرگی برد...!» (15
ملل امریکای مرکزی و جنوبی نیز علیرغم بُعد مسافت و تفاوت زبان و فرهنگ با ایران، از پرتوهای درخشندة خورشید وجود مصدّق بی‍بهره نماندند. همانگونه که در نوروز 1332 جان اف. دالس وزیر خارجة امریکا، در دیداری با مرحوم اللّهیار صالح سفیر کبیر ایران، در پاسخ اظهارات وی مبنی بر اینکه «دکتر مصدّق هرگز اجازه نخواهد داد که خارجی‍ها در مقدّرات ایران و ادارة نفت دخالت کنند.» اظهار می‍دارد: «اگر این منشور اصلی مصدّق در ایران عملی شود، به مرور تمام کشورهای خاورمیانه و امریکای لاتین به تقلید از ایران نفت شرکتهای خود را ملّی خواهند کرد و از این راه بزرگترین لطمه به سیاست و اقتصاد امریکا وارد خواهد شد.» (16) نگارنده این سطور از تأثیر مصدّق در نهضتهای آزادیبخش آمریکای لاتین استاد ناتمامی کسب کرده است که امید است بزودی بدست انتشار سپرده شود
به گفتة دکتر بنی ‍اسدی: «مرحوم دکتر مصدّق، ستارة درخشانی در آسمان تاریخ معاصر ایران است که هر چند بعلّت آماده نبودن شرایط تاریخی ظاهراً خاموش گردید، ولی نور آن برای نسلهای بعد، موجد تلاشها و مبارزات آزادیخواهانه و استقلال طلبانه در ایران و بسیاری از کشورها شد.» (17). و به گفتة مرحوم دکتر محمّد علی سفری: «این فریاد گو اینکه از حلقوم دکتر محمّد مصدّق برآمده بود، امّا در حقیقت فریاد ملّتهای زیر ستم در سراسر جهان بوده و هست.» (18) لذا هرگز اغراق گونه و مبالغه آمیز نیست اگر ما ایرانیان او را «جهان مرد استثنایی» بنامیم و به وجود او در میان خود افتخار کنیم
مصدّق در ایران «جبهه ملّی» و در عرصه بین الملل «جنبش عدم تعهّد» را از خود به یادگار گذاشت. امروز نیز راهیان راه مصدّق در ایران و جهان بر اساس اندیشه‌های مترقّی او که گویی تفکّری متعلّق به زمانهای بعد از خودش بود، راه او را برای تأمین استقلال و آزادی ملّتها و تحقّق عدالت اجتماعی ادامه می‌دهند


پی‌نوشت‌ها
باختر امروز، 5 خرداد 1331
بهرام افراسیابی، مصدّق و تاریخ، انتشارات نیلوفر، ص275
نصرالله شیفته، زندگینامه و مبارزات سیاسی دکتر مصدّق، تهران: نشر کومش، 1370، ص40
پیشین
پیشین
پیشین، ص41
محمّد بسته نگار، مصدق و حاکمیت ملّت، تهران: قلم، 1381، ص842
شیفته، همانجا
شیرعلی خان زمانی، «قابل توجّه مطبوعات ملّی ایران»، آزاد افغانستان، 25 فروردین 1331، ص2
پیشین، همچنین ر.ک. دکتر عبدالهادی حائری، آزادیهای سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه گران، انتشارات جهان دانشگاهی مشهد، 1374، صص226-228
علی رضاقلی، جامعه شناسی نخبه کشی، تهران: نشرنی، 1377، ص188
دکتر محمّدعلی همایون کاتوزیان، محمّد مصدّق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدیّن، تهران: رسا، 1371، ص459
ر.ک. محمود حکیمی، نگاهی به تاریخ معاصر جهان، تهران: امیرکبیر، 1372، صص270-275، و نیز ر.ک. غلامرضا سفیددشتی، رستاخیز اندونزی، تهران: 1342
شیفته، همان، ص42
شیفته، همان، ص31، بنقل از دیلی تلگراف، 6 مارس 1967
شیفته، همان، ص39
بسته نگار، همان، ص716
محمّد علی سفری، قلم و سیاست، تهران: نشر نارمک، 1371، ص878



روشنفکران دینی، چیستاری بر بسترهای تاریخی و ایدئولوژیکی موثر بر آنان

ادامه سیر تحول جریان روشنفکری در ایران(1



برآمدن روشنفکران دینی در دهه چهل حاصل دو دهه فعالیت دین مداران جامعه و تغییر برخی نگرش ها نسبت به فعالیت روحانیت و دین در مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بود

برآمدن روشنفکری دینی از نظر تاریخی و فکری ادامه سیر تحول جریان روشنفکری در ایران بود که نگرش و دیدگاهی متفاوت از نسل های پیشین خود به دین ایجاد کرد. توجه هر کدام از بسترهای تاریخی و ایدئولوژیکی این جریان به تنهایی نمی تواند، چگونگی برآمدن آن را توضیح دهد، بلکه به ناچار باید این دو بستر را با هم بازخوانی کرد تا در نهایت به پاسخ این سئوال رسید که چرا در دهه 20 توجه روشنفکران به جمع دین و افکار جدید جلب شد و در دهه 40 به گفتمان غالب جامعه تبدیل شد
مقدمه
نگاهی به چگونگی تعامل نسل های مختلف روشنفکری در ایران با دین و فرهنگ جامعه این نکته را مشخص می کند که روشنفکران نسل اول، روشنفکران مشروطه خواه و روشنفکران دوره رضاخان، اعتقادی به دخالت دین در امور سیاسی و اجتماعی نداشتند و برای کنار گذاشتن علما و دین از مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه و انزوای آنها تلاش می کردند. امّا روشنفکرا

تحقیق رضاخان و کودتای 1299

اختصاصی از هایدی تحقیق رضاخان و کودتای 1299 دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .

شلینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*

 

فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)

 

تعداد صفحه:5

فهرست و توضیحات:

رضاخان و کودتای 1299

خبرگزاری فارس: کودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان نقطه عطفی در روابط سیاسی ایران و انگلیس دانست چرا که با انقلاب اکتبر 1917، سلسله قاجار از حمایت روسیه محروم شد و هنگام آن رسیده بود که رقیب دیرینه او، انگلیس بدون نیاز به تقسیم منابع با رقیب به تدریج حضور گسترده خود را در ایران بیش از پیش تثبیت نماید.

کودتای سوم اسفند 1299 را می‌توان نقطه عطفی در روابط سیاسی ایران و انگلیس دانست چرا که با انقلاب اکتبر 1917، سلسله قاجار از حمایت روسیه محروم شد و هنگام آن رسیده بود که رقیب دیرینه او، انگلیس بدون نیاز به تقسیم منابع با رقیب به تدریج حضور گسترده خود را در ایران بیش از پیش تثبیت نماید. هدف از کودتای 1299 برندازی احمدشاه نبود بلکه کودتا به مثابه اولین کیش برای مات کردن آخرین شاه قاجار به شمار می‌رفت. ژنرال آیرونساید به رضاخان تأکید می‌کند که : « اقدام قهرآمیزی برای سرنگون کردن شاه خودکامه صورت ندهد و به دیگران هم اجازه و امکان چنان اقدامی را ندهد ... [رضاخان] به من قول داد که به خواسته‌های من عمل کند.» (1)

عمده‌ترین هدف کودتا عاری کردن احمدشاه از قدرت نظامی قزاق بود. برای عملی شدن این مقصود ضروری بود که ابتدا کلنل استاروسلسکی فرمانده نیروهای قزاق خلع ید شود. ژنرال آیرونساید ماجرای به دام انداختن کلنل استاروسلسکی را چنین شرح می‌دهد :

... او [کلنل استاروسلسکی] به محض اینکه دید افرادش از دومین تنگه به سلامت عبور کرده‌اند برای عزیمت به قزوین و تهران با اتومبیل خود به راه افتاد. در اداره پست قزوین توقف کرد و طی تلگرافی به شاه اطلاع داد که با اتومبیل به زودی به تهران خواهد آمد. بعد در تلگرام مفصل دیگری به افرادش دستور داد در شمال قزوین اردو بزنند. مأموران شنود ما تلگراف او به شاه را مخابره نکردند و در تلگراف دوم هم دست بردند و مقصد افراد قزاق را آق بابا ذکر نمودند... استاروسلسکی در این ضمن به تهران وارد شد، به حضور شاه رسید. در آنجا به او گفته شد که از پست خود برکنار شده و تمامی افسران و نفرات باید از بریگاد قزاق جدا شده عازم بغداد گردند. او بعد از شنیدن اخراجش به فوریت خود را به نزدیکترین شعبه تلگراف رسانیده و طی تلگرافی از قزاقان می‌خواهد در آنجا جمع شوند. این دهکده در نیمه راه قزوین به تهران و در شمال جاده اصلی واقع است. بنا بود در آنجا با فوج قزاق دیدار کند و دستورات بعدی را ابلاغ نماید. مأموران شنود، طبق معمول در این تلگراف هم دست بردند و در تلگراف ساختگی به افسران روسی و افسران جزء دستور داده شد در ساختمان حکومتی قزوین به دیدار استاروسلسکی بروند و افراد قزاق در اردوگاه آق بابا بمانند. در نتیجه وقتی استاروسلسکی به آنجا رسید یک خودرو زره‌ پوش ما، در انتظار او بود تا او را سوار کند و نزد سایر افسران روسی که در بازداشت ما به سر می‌بردند ببرد. (2)



پس از برکناری کلنل استاروسلسکی امور بریگاد قزاق به سرهنگ اسمایس واگذار شد. او یکی از افسران ارشد انگلیسی بود که برای آموزش ارتش جدید ایران ــ که در قرارداد سر پرسی کاکس پیش‌بینی شده بود ــ به تهران آمده بود. (3)

در این گیرودار مجلس شورای ملی یکی از اعضای خانواده سلطنتی به نام سردار همایون را به فرماندهی بریگاد قزاق منصوب کرد. سردار همایون در ملاقاتی که با ژنرال آیرونساید داشته است صراحتاً می‌گوید که سرباز نیست و علت انتخاب او برای فرماندهی قزاقها « تضمین وفاداری آنان نسبت به شاه بوده است.» (4) اما پیش از این ژنرال آیرونساید و سرهنگ اسمایس به منظورعملی کردن کودتا رضاخان را شناسایی کرده بودند. هنوز مدت زمان زیادی از انتصاب سردار همایون نگذشته بود که سرهنگ اسمایس به توصیه ژنرال آیرونساید وی را به مرخصی روانه می‌دارد تا در غیاب او رضاخان به تحکیم موقعیت خود بپردازد و فرماندهی نیروی قزاق را برعهده بگیرد. (5)

با رضاخان گفت وگویی داشتم ــ 12 فوریه 1921 ــ و او را به فرماندهی مطلق قزاقهای ایرانی گماردم. او قویترین فردی است که تاکنون دیده‌ام. به او گفتم که به تدریج از تحت کنتزل من خارج شود و باید همراه سرهنگ اسمایس مقدمات رویارویی با شورشیان رشت را پس از خروج ستون از منجیل فراهم کند. در حضور اسمایس گفت و شنودی طولانی با رضا داشتم. (6)



با قرار گرفتن رضاخان در رأس نیروی نظامی، اهرم اجرایی کودتا شکل می‌گیرد. اما این جریان بدون حمایت عناصر داخلی و نیروهای سیاسی میسر نمی‌شد. سید ضیاءالدین طباطبایی یکی از قسم‌خوردگان کودتا و تنها غیرنظامی این جمع است که در تحقق یافتن کودتا نقش شایان توجهی دارد :

می‌گویند پنج نفر برای انجام کودتا با یکدیگر متحد شده و همقسم شده پشت قرآن را هم مهر کرده‌اند... این پنج نفر عبارت بودند از : سیدضیاءالدین، رضاخان میرپنجه، ماژور مسعودخان، سرهنگ احمد آقاخان ــ امیراحمدی ــ و کلنل کاظم خان ــ‌سیاح ــ سید ضیاءالدین هم هنگام طرح اعتبارنامه‌اش در مجلس دوره چهاردهم چنین بیان کرده است : دو روز پیش از کودتا من رفتم به شاه‌آباد. جلسه‌ای تشکیل شد در شاه‌آباد از بنده و آقای رضاخان میرپنج و از آقای احمد آقاخان که آن وقت سرهنگ بود و از آقای ماژور مسعودخان و از آقای کاظم خان. من آنها را دیدم؛ چه دیدم و چه صحبت کردیم و چه تصمیم گرفتیم، از اسرار ماست؛ ولی یک خبری را به شما می‌گویم و آن این است که ما پنج نفر قسم خوردیم که به ایران خدمت کنیم ... (7)



یحیی دولت‌آبادی، سیدضیاءالدین مدیر روزنامه رعد و رفقای کمیته‌ای او ــ کمیته آهن و فولاد یا کمیته زرگنده ــ را قوه ایرانی سیاسی برای اجرای کودتای سید ضیاءالدین ــ رضاخان می‌داند (8) و محمودخان مدیرالملک، مسعودخان سرهنگ، منوچهرخان طبیب و میرزا کریم خان گیلانی را از اعضای آن معرفی می‌کند و معتقد است : « ... کمیته زرگنده مرکز سیاست انگلیس است در تهران در قسمتی که باید به دست ایرانیان انجام بگیرد.» (9)

شبکه اردشیرجی از سال 1913 به وسیله میرزا کریم خان رشتی با رضاخان مرتبط شده بود و به نوعی تعلیمات سیاسی وی را برعهده داشت. (10) اردشیر جی درباره نقش سید ضیاءالدین طباطبایی می‌نویسد : « فقط می‌گویم که آنچه را هم که سید ضیاءالدین طباطبایی به عهده داشت به خوبی انجام داد و محرک او هم خدمت به ایران بود ولی شاید بیش از آنچه لازم و یا مطلوب بود تظاهر به همگامی با سیاست انگلیس می‌کرد.» (11)

برخلاف عقیده اردشیر جی سید ضیاءالدین با پنهانکاری و مخفی داشتن اسرار کودتا نه تنها تظاهر به همگامی با سیاستهای بریتانیا نداشت بلکه به عنوان یک عنصر داخلی سیاسی بزرگترین خدمت را در جهت اهداف استعمار انجام داد و این رضاخان بود که در حضور حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی و دکتر مصدق و دیگران به صراحت از حمایت بی دریغ بریتانیا برای عملی ساختن کودتا سخن گفته بود.

سید ضیاءالدین در دفاع از خود و کودتا بارها گفته است که وقایع از اسرار است و مجبور نیستم درباره آن مطلبی بگویم و بدین طریق مطلبی از اسرار را افشا نکرده است. غافل از اینکه تلگرافات متبادله بین وزیر مختار انگلیس و وزیر خارجه انگلیس و نگاهی به یادداشتهای روزانه آیرونساید دیگر جای هیچ گونه شبهه و ابهامی باقی نمی‌گذارد که کودتا، مارک لندن را داشته است و به طوری که حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی در حیات یحیی صریحاً از قول سردار سپه چنین نوشته است که سردار سپه در حضور مستوفی‌الممالک، میرزاحسن مشیرالدوله، دکتر مصدق، تقی‌زاده،‌ علاء، و دو تن از وزرای دولت یعنی مخبرالسلطنه و فروغی اظهار داشته : مثلاً خود مرا انگلیسیها روی کار آوردند؛ ولی وقتی روی کار آمدم به وطنم خدمت کردم. همین مطلب را هم دکتر مصدق با کمی اختلاف بدین عبارت گفته است : ... به خاطر دارم که سردار سپه نخست‌وزیر، در منزل من با حضور مرحومان مشیرالدوله و مستوفی‌الممالک و حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی و آقایان مخبرالسلطنه و تقی‌زاده و علاء اظهار کرد مرا انگلیسیها آوردند ولی ندانستند با چه کسی سروکار دارند. (12)



اگرچه ژنرال آیرونساید خود را معمار کودتای 1299 می‌شناسد (13) اما بدیهی است کودتا بدون مساعدت و حمایت نیروهای داخلی و خاصه کمیته زرگنده و اعضای آن که همواره با سفارت انگلیس مرتبط بودند محقق نمی‌شد. میرزا کریم خان رشتی که یکی از مرموزترین اعضای کمیته زرگنده است، صریحاً به نقش واسطه‌گری خود میان سفارت انگلیس و رضاخان اشاره کرده است. (14)

علاوه بر نقش ژنرال آیرونساید تأثیر اردشیر جی بر رضاخان در به ثمر رسیدن کودتا موضوعی است قابل توجه و شایان تأمل. لرد آیرونساید ــ فرزند ژنرال آیرونساید ــ در نامه‌ای به امیراسدالله علم می‌نویسد :

امیدوارم که شما و سر شاپور [ریپورتر] چکیده‌های مناسبی از مکاتبات پدرم و پدر سر شاپور را ... جمع‌آوری کنید ... حقیقتی که در اینجا رخ می‌نماید، این است که یک بار دیگر در تاریخ کهن ایران زمین یک فرد ایرانی میهن‌پرست قیام کرده است تا میهن خود را از خطرات حفظ کند. رضاشاه کبیر، چنین مردی بود و من به خاطر همکاری پدرم با چنین چهره برجسته‌ای افتخار می‌کنم. (15)



در ورای این جملات آراسته و عبارت‌پردازیهای میهن‌پرستانه، لرد آیرونساید به طور ضمنی اهمیت نقش و دخالت دولت انگلیس را در جریانهای سیاسی ایران یادآور می‌شود اما، چنانکه پیش از این اشاره شد، دخالت استعمار و حضور تجاوزگرانه خارجی بدون دخالت عناصر داخلی و همراهی و همگامی آنها هرگز میسر نمی‌شد.

کودتا که با هدف « استقرار دیکتاتوری نظامی» (16) شکل گرفته بود در یکی دو روز همه سرجنبانان را دستگیر کرد و به فعالیت همه جراید، بدون استثنا خاتمه داد :

قرار بود مؤسس کودتا همه جراید را ببندد و تنها روزنامه ایران را که مدیرش من بودم، باقی بگذارد و ماهی هزار تومان به روزنامه کمک کند... نکته‌ای قلبی و احساسی روحی که شرحش دشوار است مرا از پذیرفتن پیشنهاد دوستانه ایشان [رضاخان] منصرف داشت و بعد از دو سه روز، من هم در شمار اسرای کودتا قرار گرفتم. (17)
بدین ترتیب برای صاحب منصبان انگلیسی تقاضای ده قطعه نشان شیروخورشید و برای ژنرال آیرونساید نیز نشان درجه اول شیر وخورشید با حمایل سبز تقاضا می‌شود که دولت به پاس عملی شدن کودتا به آنها اعطا نماید. (18)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. خاطرات سری آیرونساید : به انضمام ترجمه متن کامل شاهراه فرماندهی. تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی و مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1373، ص 219.
2. همان، صص 200-201.
3. همان، ص 202.
4. همان، ص 203.
5. همان، ص 359.
6. همان، ص 365.
7. حسین مکی. تاریخ بیست ساله ایران. تهران، نشر ناشر، 1363. ج 1، صص 214-215.
8. یحیی دولت‌آبادی. حیات یحیی. تهران، انتشارات عطار و فردوسی، 1362. ج 4، ص 227.
9. همان، ص 151.
10. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی : جستارهایی از تاریخ معاصر ایران. تهران، انتشارات اطلاعات، 1370. ج 2، ص 148.
11. همان، ص 149.
12. حسین مکی، جلد اول، ص 157.
13. خاطرات سری آیرونساید. همان، ص 167.
14. حسین فردوست. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی. تهران، انتشارات اطلاعات، 1370. ج 1، ص 83.
15. سند شماره 7، از مجموعه اسناد پهلوی‌ها ج 1.
16. خاطرات سری آیرونساید. همان، ص 360.
17. محمدتقی بهار. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران. تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363. ج 2، صص 19-20.
18. سند شماره 4، از مجموعه اسناد پهلوی‌ها ج 1.