اخلاق اسلامی و جهت گیریهای بازدارنده نفس
مراد از جهت گیرى بازدارنده نفس آن دسته از صفات و ملکات نفسانى است که نسبت به بسیارى از رذایل اخلاقى نقش بازدارندگى دارند، و از سوى دیگر زمینه ساز فضیلت هاى اخلاقى متعددى هستند. صفات نفسانى شاخص در این گروه، بدین قرار است.
- قوت نفس
ملکه اى نفسانى است که انسان را قادر مى سازد تا حوادثى را که براى او پیش مى آید، هرچند خطیر باشد، به خوبى تحمل کند. در فضیلت عظمت و قوت نفس همین بس که خداوند در قرآن کریم مى فرماید: «و عزّت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است.»(1)
امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمود:
خداوند همه امور مؤمن را به خودش واگذار نموده است; ولى به او اجازه نداده است که خودش را خوار و ذلیل گرداند. آیا به این کلام خداوند نمى نگرید که فرمود: وللّه العزّة و لرسوله و للمؤمنین؟ «پس سزاوار است که مؤمن عزیز بوده و ذلیل نباشد».(2)
یک. آثار قوت نفس
بزرگى و قدرت نفسانى نتایج بسیار سودمندى بر نفس به جاى مى گذارد که هریک خود ملکه اى نفسانى اند. در مقابل، ضعف و سستى نفس، رذایل مختلف اخلاقى را در پى خواهد
ــــــــــــــــــــــــــــ
- سوره منافقون، آیه 8 . 2. کلینى: کافى، ج 2.
داشت. در زیر به مهم ترین آثار و آفات عظمت روحى انسان اشاره مى شود.
الف) ثبات و عدم اضطراب: ثبات ملکه اى است نفسانى که انسان را قادر مى سازد تا در خطرها وارد شود و در برابر سختى ها و دردها هرچند فراوان باشند، مقاومت کند; بدون این که شکستى بر او عارض گردد. در مقابل آن اضطراب و تزلزل هنگام روبه روشدن با خطرات و سختى ها، قرار دارد. ثبات و پایدارى جلوه هاى گوناگونى دارد که از بارزترین آنها ثبات در ایمان در مقابل شبهات است. قرآن کریم در این باره مى فرماید: «خدا کسانى را که ایمان آورده اند، در زندگى دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت مى گرداند.»(1)
بدیهى است که ثبات و عدم تزلزل در ایمان، مقدمه پایدارى و ثبات در سایر جهت گیرى هاى ارزشمند نفسانى است. این امر نیز به نوبه خود موجب پایدارى و ثبات در انجام اعمال صالح خواهد بود.ثبات و استوارى، علاوه بر این که فراورده معرفت است، محصول قوّت و عظمت روح نیز است که یکى از فضائل مهم نفسانى محسوب مى گردد.(2)
ب) همّت بلند: یعنى تلاش براى تحصیل سعادت و کمال و رسیدن به عالى ترین امور; به طورى که در راه رسیدن به آنها اعتنایى به سود و زیان دنیوى ندارد. منافع دنیا، صاحبان همت هاى بلند را مسرور و زیان هاى آن ایشان را اندوهگین نمى سازد و حتى در راه رسیدن به اهداف بلند از مرگ و کشته شدن نیز باکى ندارند. در مقابل آن کوتاهى و پستى همت است که صاحب آن در طلب اهداف بلند، کوتاهى مى کند و تنها به امور کوچک و پست قناعت مىورزد. این صفت نفسانى خود معلول عظمت و قوت روح است و بدون شک از فضائل بزرگ نفسانى است; زیرا رسیدن به اهداف متعالى و ارزشمند انسانى جز در پرتو همت هاى سترگ و مجاهدت هاى بزرگ میسّر نخواهد شد. شهامت که خود ملکه اى نفسانى و ارزشمند است، از مصادیق همت بلند شمرده مى شود.(3)
ج) غیرت و حمیّت: یعنى تلاش براى پاسدارى از چیزى که حفظ آن لازم است. این حالت از نتایج قوت و عظمت روح و شهامت است. امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «خداى تبارک و تعالى غیرتمند است و هر غیرتمندى را دوست مى دارد. از غیرتمندى او است که زشتکارى ها را، از پیدا و پنهان، حرام فرموده است.»(4) امام على(علیه السلام) نیز فرمود: «ارزش مرد به اندازه همّت او است... و
ــــــــــــــــــــــــــــ
- سوره ابراهیم، آیه 27.
- ر.ک: نراقى، محمدمهدى: جامع السعادات، ج 1، ص 262.
- همان، ج 1، ص 263 ـ 264.
- کلینى: کافى، ج 5 ، ص 535 ، ح 1.
دلیرى او، به اندازه ننگ داشتن او است ]
از تن دادن به پستى ها و زبونى ها[ و پاکدامنى او به اندازه غیرت او.»(1)
عالمان اخلاق براى غیرت، مجارى و موارد متعددى ذکر کرده اند و چون برخى از نصوص اخلاقى ناظر به موارد خاصى از آن است، مناسب است که هریک از آنها را به اجمال مورد مطالعه قرار دهیم.
- غیرت در دین: لازمه غیرت در دین آن است که در جهت حفظ آن در مقابل بدعت ها و اهانت ها تلاش کند; در مقابل شبهه پراکنى ها از آن دفاع شایسته نماید; در نشر و ترویج احکام آن بکوشد، و در امر به معروف و نهى از منکر مسامحه و سستى نورزد.
- غیرت بر حریم و ناموس: در نصوص اخلاقى اسلام، مردان به شدت به چنین غیرتورزى ترغیب و موظّف شده اند و فاقد چنین غیرتى به تندى مورد نکوهش قرار گرفته است. امام صادق(علیه السلام)فرمود: «بهشت بر مردان بى رگ و غیرت حرام شده است.»(2) و پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)فرمود: «بوى بهشت از فاصله پانصد سال راه به مشام مى رسد، اما فرزند ناخلف و شخص بى رگ و غیرت آن را استشمام نمى کند.»(3) امام باقر(علیه السلام) نقل مى کند که گروهى از اسیران را نزد پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله)آوردند، پیامبر(صلى الله علیه وآله)دستور داد که از میان آنان یکى را آزاد و بقیه را بکشند. فرد آزاد شده پرسید: چرا مرا آزاد کردى؟ پیامبر پاسخ داد:
جبرئیل از جانب خداوند به من خبر داده است که در تو پنج خصلت وجود دارد که خداوند و رسول او آنها را دوست دارند: غیرت شدید بر ناموست، سخاوتمندى، اخلاق خوش، صداقت در گفتار و شجاعت». فرد با شنیدن این کلام مسلمان شد و بر ایمان خود پایدار ماند، تا این که در غزوه اى به شهادت رسید.(4)
ناگفته نماند که زیاده روى در غیرتورزى نسبت به ناموس هرگز پسندیده نیست و حتى موجب فساد خواهد شد، بلکه غیرت در جایى است که به ارتکاب حرام اطمینان باشد و یا انسان در محل تهمت و بدگمانى قرار گیرد. امام على(علیه السلام) در سفارش به فرزند خود
ــــــــــــــــــــــــــــ
- نهج البلاغه، حکمت 47 و 305.
- کلینى: کافى، ج 5 ، ص 537 ، ح 8 .
- صدوق: فقیه، ج 3، ص 444، ح 4542.
- حر عاملى: وسائل الشیعه، ج 20، ص 155.
امام حسن(علیه السلام) مى فرماید:
از غیرت نابه جا بپرهیز که آن، زن سالم را به بیمارى مى کشاند و پاکدامن را به بدگمانى ]
و اندیشه گنهکارى [بلکه در باره آنان محکم کارى کن. آنگاه اگر عیبى دیدى در مجازات کوچک و بزرگ درنگ مکن.»(1)
- غیرت بر فرزندان: لازمه غیرت بر اولاد آن است که از ابتداى طفولیت نسبت به فراهم ساختن نیازهاى مادى آنان از راه حلال تلاش کند و در جهت تربیت صحیح آنان بکوشد و نسبت به خطراتى که سلامت جسمانى یا اخلاقى آنان را تهدید مى کند، از ایشان پاسدارى و مراقبت نماید.
- غیرت بر مال: تردیدى نیست که مال، ضامن بقاى انسان در دنیا و ابزار و مقدمه تحصیل علم و عمل و سعادت اُخروى است. بنابراین بر هر عاقلى است که براى تحصیل آن از راه هاى مشروع بکوشد و پس از دستیابى به آن در حفظ و حراست از آن، غیرت ورزد. لازمه غیرتورزى بر مال آن است که آن را جز در راهى که براى دنیا و یا آخرت او سودمند است، ضایع نکند; براى خودنمایى خرج ننماید; به بى نیازان واگذار نکند; در بذل و بخشش آن به راه اسراف نرود و... .(2)
اخلاق اسلامی و جهت گیریهای بازدارنده نفس - 48 ص ورد
