مقدمه
گاهی دانش آموزان ودوستان درمورد تهران قدیم سوالاتی می کنند که یا تحقیق وتامل می توان به سوالات آنها کامل تر پاسخ داد لذا اینکه تهران چگونه ازدیلمی کوچک ومردمانی اندک با خانه های زیرزمینی تبدیل به شهری بی سروبن شده با آسمان خراش ها وبرج های بلند ومیلیون ها نفرمردمی که ازبام تا شام درتلاش هستند ؟
وقتی به دنبال جواب سوالات به کتاب مراجعه کنیم می بینیم که برای پاسخ به این سوالات کتاب های فراوانی دررابطه با تهران قدیم ازبنا های تاریخی ونحوه شکل گیری آن تا خصوصیات اقلیمی وسیاسی واقتصادی و.... به دست نویسندگان بزرگ ایرانی وخارجی به رشته تحریر درآمده است . واکنون این تحقیق مختصر وفشرده شاید بتواند درمورد چگونگی شکل گیری تهران ومجموعه ای ازبناها واماکن متبرکه وقدیمی این شهر بزرگ پاسخگو باشد . انشا ءا....
معنی تهران
درریشه شناسی عامیانه نام واژه تهران را به دوبخش ته + ران تجزیه کرده اند وآن را به معنی فردی که حیوانات یا افراد دیگر راپیش می راند ویا دراعماق ( زیرزمین ) خانه داشته اند البته این معنی نیز برپایه نوشته های یاقوت حموی درمعجم البلدان وزکریا قزویشی درآثار البلاد واخیار العباد است که می گویند :
« تهرانی ها درخانه های زیرزمینی زندگی می کنند »
ازسوی دیگر برخی ازپژوهشگران دو واژه تهران وشمیران را برابر هم گذاشته اند وتهران را مکان مسطح یاد ازمشت وشمیران را مکان که حد آن برکه یا مخزن آب وجود دارد معنا کرده اند به این ترتیب که ( شمی ) به معنی مکان آبدار و(به ) به معنی مکان مسطح یا دشت یا (ران ) پیوند مکانی ترکیب شده اندو دو واژه شمیران وتهران را ساخته اند برینلو که شمی یا نه با پسوند ران ترکیب می شود .
احمد کسروی نیز تهران را جایگاه گرم وشمیران را جایگاه سرد معنا کرده است یا اینهمه تاکنون این نظرجامعیت وقطعیت نهایی یافته وپاره ای ازصاحب نظران با آن موافق نیستند به سخن دیگرتا امروز معنای علمی ودقیق کلمه تهران کد مورد تایید همه پژوهندگان مشخص نشده است .
سقوط ری ورونق تهران
شهرری پیش ازیورش مغول نیز کما بیش رو به و ایرانی داشت زیرا بنا برشواهد تاریخی جنگ های مداوم میان گروههای مذهبی ری خود درویرانی این شهردخیل بوده است .
زکریا قزونی می گوید : دراهل ری بعضی شافعیه اند وبعضی حنفیه ... وتعصب بین الرفین بسیار است .
تا آنکه اکثر اوقات به کارزار می انجامد وهمه وقت ظفر شافعیه را باشد با وجود قلت انها وغالب عادات براهل ری قتل وسقک است .
پس ازمغولان ری ویرانه با یورش تاتار به سردگردگی تیمورلنگ مواجه شد وآنچه که برجای مانده بود نابود شد وشهر یکسره تبدیل به ویرانه گردید ازاین رو شاید بتوان چنین گفت که جمع کثیری ازمردم ری به دیه تهران گریختند ودرآنجا سکونت گزیدند وهمین باعث اعتبار شد واین آبادی را ازصورت دیلمی کوچک درآورد .
شاه تهماسب عامل شهرت تهران
پس ازویرانی کامل ری براعتبار وتوسعه تهران افزوده شد واین آبادی ازصورت دیلمی کوچک بیرون آمد وشمار بسیاری ازمردمان ساکن ری به تهران کوچ کردند ولی شهرت واقعی تهران مربوط به صد سال پس ازتیمور لنگ یعنی دوره شاه تهماسب صفوی پسر شاه اسماعیل دومین پادشاه سلسله صفویه است .
اعتماد السطلنه دراین باره می نویسد :
درزمان شاه تهماسب صفوی تهران به واسطه کثرت میدان واشجار ومکانتی که داشت محل توجه شد . شاه تهماسب درسنه 961 ه ق حکم کرد با رویی دورآن بنا نمودند که شش هزار گام دوره اش بود وبه عدد سوره مبارکه قرآنی صد وچهارده برج برای باروقراردادند ودرهربرجی یک سوره ازسوره قرآن مجید دفن کردند وچهار دروازه برای شهر ساختند وخندق دوربارو به اراضی رمل زاراتصال یافت وچون خاک خندق ، کفایت ساختن قله وبارو را ننمودند ازدوچال خاک برداشتند : چال میدان وچال حصار وازهمان وقت این دو محل به این دو اسم موسوم شد به این ترتیب تهران دارای برج وبارو شد.
حد ومرز تهران با برج وبارو
سرانجام تهران دارای برج وبارو شد حد ومرز تهران با برج وباروی شاه تهماسب برطبق نقشه ای که ازتهران آن زمان موجود است .
برحسب خیابان های کنونی به ترتیب زیر بوده است .
1- حد شمالی ، خیابان امیرکبیر (چراغ گاز ، چراغ برق )
میدان سپه وخیابان سپه سابق
2- حد جنوبی ، خیابان مولوی کنونی
3- حد غربی ، با اثرکی انحراف خیابان شاپور سابق
4- حد شرقری ، خیابان ری فعلی
چهاردروازه تهران
چهار دروازه تهران کد درچهار سوی شهرقرارداشت درزمان صفویه احداث شد ، عبارتند از :
1- دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) یا دروازه اصفهان که درشمال مولوی ودرابتدای بازار دروازه یا بازار حضرتی قرارداشت .
2- دروازه دولاب درمدخل بازارچه نایب السطلنه درخیابان ری فعلی .
3- دروازه شمیران درمدخل خیابان پامنار .
4- دروازه قزوین درمدخل بازارچه قوام الدوله درمیدان شاپور سابق درنقشه دارالخلافه تهران قدیم ترسیم سال 1275 ( ه ق )
به جای چهاردروازه شش دروازه دیه می شود یعنی غیر از چهار دروازه یاد شده دردروازه دیگر یکی درشمال ودیگری درجنوب قراردارد که درنقشه مشخص است این دو دروازه بعد از دوره صفوی ساخته شد .
دروازه ای که درشمال قراردارد دروزاه ارک یا دروازه دولت است ودروازه ای که درجنوب قراردارد محمدیه یا دروازه نو دروازه شمال ، ارک دولتی ازبناهای افغان ها ست .
زیرا آنها یک جانب هر، ارکی را که درممالک محروسه بنا می کردند به صحرا وصل می نمودند تا همیشه راه گریز داشته باشند علاوه براین افغان ها روی خندق مقابل دروازه دولت پلی ساختند که راه ورود به ارک بود .
دروازه دیگر دروازه محمدیه است که درزمان محمد شاه قاجار ساخته شد وبه آن دورازه نو یا دورازه غار قدیم نیز می گفتند این دروازه درمحله پاقاپوق یا میدان اعرام قرارداشت
با زمی گردیم به دوره صفویه وزمان شاه تهماسب اول صفوی نخستین بنایی که پس ازتکمیل باروی تهران به درخواست خواجه شاه تهماسب ساخته شد حمام خانم وتکیه ومدرسه خاتم بود ازاین تکیه وحمام تا پایان دوره صفویه آثاری – برجای مانده بود تا اینکه سرانجام به دست افغان ها ویران شد وبعدها صاحب دیوان حسینه ای به جای آن بنا کرد اکنون مدرسه معروف به فرهنگ درهمان محل است .
تهران پایتخت می شود
آقا محمد خان قاجار روز یکشنبه وهم جمادی الاول سال (1200 ه ق ) ( 1164 ه ش و1785) درتهران جلوس نمود سکه زد وخطبه خواند واین شهررا به عنوان پایتخت سلسله قاجار برگزید ازآن تاریخ به بعد تهران را دارالخلافه خواندند .
نه سال بعد یعنی درسال 1209 آقا محمد خان قاجار تاجگذاری می کند اعتماد السطلنه دراین باره می نویسد
« درهزارودویست ونه جشن وسلام نوروزی درتهران انعقاد یافت حضرت آغا محمد شاه دراین سلام به استدعای امرا واعیان وسران سپاه ، تاج مشهور به «تاج ماه » وبازو بند مکلل به الماس معروف به «دریای نور » را ازفرف وبازوی مبارک نامی فرمود وسکه به نام آن پادشاه ذی جاه زدند »
علل انتخاب تهران به عنوان پایتخت
1- نزدیکی به بلوک های حاصلخیز
2- نزدیکی به ایل فشار ساوجبلاغ وغرب ورامین که ازهوا خواهان آقا محمد خان بودند
3- هم مرزی تهران با استراباد درمازنداران که ستاد نیروی آقا محمد خان درآنجا مستقربود .
مدارس قدیمی تهران تا پایان دوره محمد شاه قاجار
مدارس زیادی تا پایان عمر محمد شاه قاجار درتهران ساخته شده که همه ازمیان رفته اندو نام آنها تنها درکتاب هابرجای مانده است البته برخی از این مدارس نیز به دوران پیش ازقاجار وپایتختی تهران مربوط می شوند .
نخست مدارسی که پیش ازدوره قاجارساخته شدند :
1- مدرسه امامزاده زید
این مدرسه ازمتعلقات امامزاده زیربوده ودرکنار همان امامزداده نیز قرار داشته است .
2- مدرسه چال :
این مدرسه پشت بازار کفش دوزها قرارداشته است اما امزاده ازاین مدرسه اثری برجای نیست .
3- مدرسه حکیم باشی درارک :
این مدرسه را مدرسه مهرعلیا نیز می گویند چون مهرعلیا ماورناصرالدین شاه درانجا تعمیراتی به عمل آورد .
4- مدرسه چال حصار: این مدرسه درمحل درخونگاه قرارداشت واکنون نشانی ازان برجای نیست .
5- مدرسه محمدیه : این مدرسه بین تکیه نوروزخان ومدرسه صدر ودرنزدیکی مدرسه دارالشفا ء قرارداشت .
6- مدرسه رضائیه : درغرب خیابان سیروس مصطفی خمینی امروزی قرارداشته است بانی این مدرسه ملاآقا رضا فیروز آبادی است .که درسال ( 1117 ه ق ) درگذشت .
مدارسی که درعلمه قاجار وپیش ازناصرالدین شاه ساخته شده است .
1- مدرسه دارالشفا ء : این مدرسه که میزا ابوالحسن جلوه نیز درقرا درس حکمت می گفت روبروی جلو خان شمالی مسجد شاه قرارداشت .
2- مدرسه پامنار : مدرسه پامنار درمحله پامنار بود
3- مدرسه حکیم : این مدرسه درعودلاجان قرارداشت
4- مدرسه رضا قلی خان : درمحله تکیه رضا قلی خان
5- مدرسه میرزا صالح : درمحله پامنار
6- مدرسه صدر : درجلو خان مسجد شاه
7- مدرسه هروی یا مدرسه فخریه یا مدرسه خان هروی دربازار چه هروی
8- مدرسه محسینه : دربازار تهران
بقاع متبرکه وامامزاده ها درتهران قدیم
ازجمله زیارتگاه ها به جای مانده می توان ازبقعه سید اسماعیل بقعه امامزاده یحیی – بقعه امامزاده زید – بقعه سید ناصرالدین بقعه سید ولی و.... اشاره کرد .
بقعه سید اسماعیل
ابن بقعه منسوب به سید اسماعیل ازاحفا د فرزند زادگان امام علی النقی (ع) است که درمحله چاله میدان قراردارد که امروزه درقسمت جنوب شرقی میان خیابان بوذر جمهوری پانزده خرداد کنونی وخیابان مولوی قراردارد .بنای فعلی آن بنا برکتبیه موجود درایوان ومداخل حرم درزمان محمد شاه قاجار به سال 1362 ه ق ساخته شده بانی ان عیسی خان بیگلربیگی بوده است .
اثربسیار قدیمی ترآن درمنبت عقیقه است که درضلع غربی حرم قرارگرفته وبه مسجد کوچکی باز می شود که برروی این درتیز نام محمد شاه وعیسی خان بیگلر بیگی آمده است . ولی قسمت اصلی یعنی وسط هردولنگه درمربوط به سده نهم ح ق می باشد وطبق کتیبه های موجود درآن بانی استاد حسین بن پیرعلی حداد تهرانی است وتاریخ آن غره جمادی الاول است سال 886 هجری ( ه ق ) می با شد واین تاریخ قدیمی ترین سال تاریخی است که درباره ابنیه قدیمی داخل شهر تهران سراغ می رود که مربوط به زمان آق قوینوها می شود .
بقعه امامزاده یحیی (ع)
ابن بقعه درجنوب شرقی محله عود لاجان ودرکوچه امامزاده یحیی واقع است ، کوی امامزاده یحیی گوشه ای ازناحیه عودلاجان است که به سبب وجود امامزاده یحیی بدین نام خوانده می شود این محل تا خیابان ری فاصل چندانی ندارد .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 22 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلودمقاله گوشه ای ازتاریخ شکل گیری تهران قدیم
