این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 32 صفحه می باشد.
مقدمه:
تفاوت میان خواص مواد در مقیاس نانو و تودهای در حوزههای مختلف علوم و مهندسی مورد مطالعه محققان قرار گرفته است. در این فصل پس از معرفی مختصر ضرورتهای فنّاوری نانو، برخی از این ویژگیهای متفاوت که دانستن آنها در درک مطالب بعدی این پایاننامه ضروری است، معرفی میشوند. موضوع دیگر این فصل ارائۀ یک دستهبندی کامل از روشهای گوناگون تولید نانوذرّات است. همچنین برای فراهم آوردن امکان مقایسه بین روشهای شیمیائی تولید نانوذرّات CdS، چند روش گزارش شده از آنها معرفی میگردد. در این فصل کلیّاتی از روش شیمیائی مهار کردن که در این پژوهش از آن برای تولید نانوذرّات CdS و CdS:Ni استفاده میشود نیز معرفی خواهد شد.
- نانو فنّاوری[1]
در حال حاضر علوم بدون کمک گرفتن از فنّاوری نانو، قدرت جوابگوئی به نیازهای روز افزون بشر را ندارند. علی رغم رشد قابل ستایشِ شاخههای مختلف علوم، دانشمندان با چالشهای اساسی نیز روبرو هستند. برای مثال رایانهها با وجود نزدیک شدن به سرعتهای بحرانی پردازش، با توقعات بشر همخوانی ندارند. در داروسازی، داروها عوارض جانبی شدید به همراه داشته و برخی نیز به دلیل نامحلول و یا کممحلول بودن در خون از چرخۀ مصرف کنار گذاشته میشوند. از این گونه مشکلات، در بخشهای دیگر علوم نیز به وفور مشاهده میشود. فنّاوری نانو برای غلبه بر این چالشها، قابلیتهای فراوانی را به بشر عرضه نموده است.
در پزشکی به کمک این فنّاوری، نانوذرّاتی ابداع شده که به توزیع آسان دارو در قسمتهای مختلف بدن کمک میکند. در پوشش زخمهای خاص نظیر زخمهای سوختگی، از برخی نانوذرّات به عنوان عامل ضدمیکروب، ضدالتهاب و التیام‌بخش استفاده میشود. غذاهای غنی‌شده نیز بوسیله این فنّاوری تولید شدهاند[5-1] و ....
در حوزۀ نانو مواد، به دلیل اینکه مواد حجیمی که از ترکیبات نانوساختار تشکیل شدهاند از نظر مقاومت در برابر خوردگی، کشسانی و ایمنی در برابر آتش سوزی، مزیّتهای قابل ملاحظهای نسبت به مواد دیگر دارند، دانشمندان به دنبال چنین نانوساختارهای سبک و مقاوم در برابر حرارت هستند که برای هواپیماها، راکتها، ایستگاه‌های فضایی و .... مورد نیاز میباشند. برای مثال، ساخت موادی که یک ششم چگالی فولاد را دارند ولی مقاومت آنها 50 الی 100 برابر فولاد است، یکی از موفقیّتهای پژوهشگران در این زمینه میباشد[5].
در صنایع الکترونیک، تولید کامپیوترهای سریع موسوم به کامپیوترهای کوانتومی، تراشههای حافظه با اندازه نانو که هزاران برابر تراشههای فعلی قدرت ذخیره‌سازی دارند و... مدنظر هستند. شرکت سامسونگ، توسعه نیمی از محصولات ساخته شده توسط این شرکت را به دلیل نوآوریهای ناشی از نانوذرّات نقره میداند[3]. به جرأت میتوان گفت: فنّاوری نانو[2] (NT) به همراه فنّاوری اطلاعات[3] (IT) و پروژه ژنوم انسانی[4] (BT) همزمان شکل دهنده سوّمین انقلاب صنعتی جهان هستند[6-1].
- نانوذرّات[5]
باورها بر این است که سهم زیادی از توفیق نانوتکنولوژی در بهبود آینده بشر، به حوزه نانوذرّات تعلق خواهد داشت. نانوذرّات(حبس حاملهای بار در سه بعد) که به صورتهای گوناگون دسته بندی میشوند( فلزّی، نیمرسانا، پوسته- هسته[6] و ...)، به همراه سیمهای کوانتومی[7](حبس حاملهای بار در دو بعد) و لایههای نازک یا چاههای کوانتومی[8](حبس حاملهای بار در یک بعد) تشکیل دهندۀ نانومواد هستند[7].
شکل1-1) روند حبس حاملهای بار در نانو مواد[8].
نانوذرّات که از آنها به عنوان نانوبلورها[9] ، نانوخوشهها[10] و نقاط کوانتومی[11] هم یاد میشود، در مقایسه با مادّۀ حجیم خودشان، خواص متفاوتی بروز میدهند. این خواص منحصر به فرد، قابلیتهای فراوانی را برای بهرهبرداری از آنها در اختیار دانشمندان قرار داده است. در ادامه، برخی از این ویژگیها و منشأهای آنها معرفی میگردد.
1-3 خواص تابع اندازه نانوذرّات
مطالعه و تحقیق در مورد نانوذرّات به این دلیل که فرصتی برای درک خواص فیزیکی مواد با ابعاد کاهش یافته و همچنین مطالعه خواص سطوح به شمار میآید از موضوعات جالب و مورد علاقۀ محققان از دو دهۀ پیش تاکنون بوده است[12-9]. مهمترین ویژگی نانوذرّات، تابع اندازه بودن خواص[12] آنها است. هنگامی که اندازه ذرّات به یک مقدار بحرانی برسد، خواصی نظیر خواص ترمودینامیکی، مغناطیسی، مکانیکی، ساختاری، نوری و الکتریکی آنها دچار تغییر و تابع اندازه میشوند. برای مثال، نقطه ذوب ذرّاتCdS و طلا با کوچک شدن اندازهشان کاهش مییابد(شکل1-2 "الف" و "ب"). میتوان وضعیّت ظرفیت گرمائی هلیوم مایع و هلیوم هنگامی که در خوشههای 64 اتمی است را در شکل1-2 "ج" مشاهده نمود. برخی دیگر از کمیتهای ترمودینامیکی نظیر انرژی چسبندگی، ظرفیت گرمایی، طول و قدرت پیوند و... نیز تابع اندازه هستند[13].
شکل1-2) وابستگی خواص ترمودینامیکی به اندازه نانوذرّات. شکل (الف) و (ب) نمودار دمای ذوب نانو ذرّات طلا[14] و CdS[15] برحسب اندازه ذرّات و شکل (ج) ظرفیت گرمائی هلیوم مایع و هلیوم در خوشههای 64 اتمی[16] را نشان میدهد.
خواص الاستیکی و پلاستیکی نانوذرّات نیز به دلیل نسبت سطح به حجم بسیار زیاد، در مقایسه با حالت حجیم بهبود مییابد و همچنین سختیشان افزایش پیدا میکند. به عنوان مثال، نانوذرّات مس با قطر تقریبیnm 6 تا پنج برابر از ذرّات با قطر nm50 سختترند و یا در مورد Pb، ذرّات با اندازه 7 نانومتر از ذرّات صد نانومتری تا صد بار استحکام بیشتری دارند[17].
خواص مغناطیسی نانوذرّات نیز تابع اندازه میباشد. بر اساس گزارش نیل[13] اگر یک ماده تک حوزه، به اندازه کافی کوچک باشد، نوسانات گرمایی میتوانند باعث شوند که جهت مغناطش آن نوعی چرخش براونی را متحمل شود. بنابراین (مقدار میدان مورد نیاز برای برگرداندن سیستم از حالت مغناطیده با مغناطش M به حالت عادی) برای ذرّات کوچک صفر میشود زیرا نوسانات گرمایی مانع وجود یک مغناطش ثابت میشوند. این حالت را سوپر پارامغناطیس مینامند زیرا چنین موادی همانند یک ماده پارامغناطیس با M بزرگتر رفتار میکنند. مثلاً نانوذرّات اکسید آهن با اندازهnm 1.7 در یک پوشش پلیمری از خود خواص سوپر پارامغناطیس نشان میدهند[18].
وابستگی خواص نوری نانوذرّات نیمرسانا[14] به اندازهشان، موضوع تحقیقات گسترده محققان از دو دهۀ پیش تاکنون بوده است. ذرّات نیمرسانائی که شعاع آنها از یک مقدار بحرانی کمتر باشد، خواص نوری متفاوت با حالت حجیم و تابع اندازه از خود بروز میدهند. آزمایشهای فراوان ثابت کرده است که طول موج شولدر طیف جذبی نانوذرّات نیمرسانا، با کاهش اندازه، به طرف طول موجهای کوچکتر جابجا میشود[19]. به عبارت دیگر، با کاهش اندازه نانوذرّات نیمرسانا، گاف انرژیشان افزایش پیدا میکند. خواص نوری غیر خطی نانوذرّات نیز با مواد تودهای تفاوت دارد[20]. همچنین طول موج بیشینه طیف گسیلی نانوذرّات نیز تابع اندازه میباشد[21].
این حقیقت(وابستگی خواص نوری به اندازه)، نانوذرّات نیمرسانا را کاندیدای کاربرد در فوتوکاتالیستها، حسگرها، نمایشگرهای تخت، قطعات اپتوالکترونیک، کامپیوترهای کوانتومی، سلولهای خورشیدی و ... کرده است[26-22]. بهرهگیری از این خواص منحصر به فردِ نانوذرّات در دیودهای نوری و برچسب گذاریهای بیولوژیکی، از جمله موفقیّتهای اخیر پژوهشگران است[28-27].
1-٣-1 آلائیدن نانوذرّات
یکی از کارهائی که به طور معمول در مورد نیمرساناها انجام میگیرد، آلائیدن[15] آنها با عناصر دیگر به قصد بهبود خواصشان است. برای مثال هنگامی که Ge و Si را با عنصر پنج و یا سه ظرفیتی به مقدار کم آلایش دهند، رسانندگی آنها افزایش پیدا کرده و اصطلاحاً نیمرساناهای نوع n و p تشکیل میگردد. این نوع آلائیدن، نیمرساناها را برای تراشهها و قطعات الکترونیکی مناسب میکند. دلیل اینکه در این قسمت به موضوع آلائیدن نیمرساناها اشاره شد، بیان این مزیّتِ نانوذرّات نیمرسانا است که علاوه بر مؤلفه اندازه، از مؤلفه آلایش نیز میتوان به خوبی برای بهبود خواص آنها بهره برد. آلائیدن نانوذرّات نیمرسانائی که معمولاً کاربردهای نوری دارند(مانند نیمرساناهای گروه II-VI) به بهینه شدن خواص نورتابیشان میانجامد[29]. این کار باعث شده تا نانوذرّات نیمرسانا به عنوان دسته جدیدی از مواد نورتاب مطرح شوند. برای مثال، آلائیدن نانوذرّات نیمرسانای CdS با برخی از فلزّات واسطه، خواص نورتابی آن را تحت تأثیر قرار میدهد. چندین گزارش مبنی بر آلائیدن نانوذرّات CdS با عناصر واسطه مانند Mn وجود دارد که افزایش شدّت بیشینه طیف گسیلی را به همراه داشته است[30]. آلائیدن نانوذرّات اگر از مقدار خاصی بیشتر شود، به افت شدّت بیشینه طیف گسیل میانجامد[31] که در فصل آینده با عنوان قفل سیستم به آن اشاره میشود.
1-4 ساختار نواری نانوذرّات
در گذار از فاز حجیم به فاز نانو، نوارهای انرژی مواد دچار تغییر میشود. برای درک بهتر و نیز شناسائی منشأ این تغییر، گذار عنصر سدیم از فاز اتمی به فاز حجیم به طور کیفی مورد بررسی قرار میگیرد[32].
ترازهای انرژی اتم سدیم که دارای پیکربندی میباشد، در طرحواره شکل 1-3 "الف" نشان داده شده است. هنگامی که اتمها از یکدیگر دور هستند، الکترونها، پتانسیل کولنی دیگری را احساس نمیکنند. از طرفی ترازهای انرژی در هر تک اتم، بر اساس اصل طرد پائولی، تبهگنی دو گانه دارند. به این معنا که هر الکترون دارای یک همتا با ساختار انرژی دقیقاً یکسان است. وقتی دو اتم به یکدیگر نزدیک شوند این تبهگنی به خاطر اندرکنش متقابل میانشان از بین میرود و هر کدام از ترازها به یک دوتائی تبدیل میگردند(شکل1-3 "ب").
شکسته شدن تبهگنیها، با در کنار یکدیگر گرفتن اتمهای بیشتر، ادامه مییابد و در نهایت هنگامی که تعداد اتمها به مقدار N بسیار بزرگ میرسد() این ترازهای شکسته شدۀ بسیار زیاد، یک نوار انرژی را تشکیل میدهند(شکل1-٣ "ج") دراین صورت ساختار نواری پیوسته در یک بلور حجیم تشکیل میگردد.
این بحث کیفی، نقطه عزیمتی برای درک وضعیت نانوبلورها است. درنانوبلورها چون N(تعداد اتمهای تشکیل دهنده آنها) عدد بزرگی نیست(رجوع شود به 1-10)، ساختار نوارهای انرژی از یک طرف به بلورهای حجیم که مناطق ممنوعه انرژی دارند و از طرف دیگر به مولکول که دارای ترازهای گسسته است شبیه میباشد.
شکل1-3)طرحواره ای از ترازهای انرژی در اتم سدیم(الف)، دو اتم سدیم نزدیک به هم(ب) و N اتم سدیم نزدیک به یکدیگر(ج)[32].
در فصلهای آینده هنگامی که طیف جذب و گسیل نوری نانوذرّات مورد مطالعه قرار میگیرد به مواردی برخورد میشود که تنها با دانستن درک صحیح از وضعیت ترازهای انرژی قابل توجیه است. تشکیل شدن قلّه در طیف جذب و تیزتر شدن آن با کوچک شدن اندازه(کاهش تعداد اتمها) از جمله این موارد هستند.
برای شناخت بهتر از ترازهای انرژی فلزّات، در شکل1-4 وضعیت ترازهای زنجیرۀ 1 تا 10 تائی از اتمهای Cu نشان داده شده است[33]. با افزایش تعداد اتمها و با شکسته شدن تبهگنی ترازها، تمایل ترازها برای تبدیل شدن به نوار انرژی و همچنین تغییر شکاف بین بالاترین تراز اشغال شده و پائین تراز اشغال نشده قابل مشاهده است.
شکل1-4)ترازهای اشغال شده(خطوط پیوسته) و اشغال نشدۀ(نقطه چین) زنجیرهای از اتمهای Cu[33].
1-5 اکسیتون در نانوذرّات
در نیمرساناهای حجیم، هنگامی که انرژی فوتون فرودی از انرژی گاف نواری بزرگتر باشد جفت الکترون و حفره آزاد تولید میگردد. در دمای معمولی، جدائی الکترون و حفره تا آنجا که هیچ جاذبهای بین آنها احساس نگردد ادامه مییابد و میتوان در نهایت آنها را به طور مستقل فرض کرد. اگر انرژی فوتون فرودی اندکی از انرژی گاف نواری کمتر باشد الکترون و حفره میتوانند به یکدیگر نیروی کولمبی وارد کنند و شبه ذرّه سوّمی به نام اکسیتون را تشکیل دهند. این جفت الکترون و حفره، ترازهای هیدروژن مانندی را در منطقه ممنوعه بلور ایجاد میکنند. اکسیتون با حرکت خود در بلور انرژی حمل میکند ولی نمیتواند بار الکتریکی حمل نماید.
بسته به نوع پیوند الکترون و حفره، اکسیتون به دو نوع فرانکل و وانیر دستهبندی میگردد[34]. در حالتی که فاصله الکترون و حفره در مقایسه با ثابت شبکه بزرگ باشد، اکسیتون پیوند ضعیف داشته و "وانیر" نام دارد. درهنگامی که جدائی الکترون و حفره در مقایسه با ثابت شبکه کوچک باشد یعنی بین الکترون و حفره پیوند قوی برقرار باشد اکسیتون "فرانکل" نامیده میشود. اکسیتون وانیر به اتم هیدروژن شبیه است. بنابراین مشابه اتم هیدروژن، این اکسیتون بوسیله شعاع بوهر توصیف میگردد:
که ثابت دی الکتریک است و و جرمهای مؤثر الکترون و حفرۀ نیمرسانای حجیم هستند. این شعاع برای نیمرساناهای گوناگون متفاوت است. در جدول زیر برخی از خصوصیات چند نیمرسانای مهم از جمله شعاع بوهر اکسیتون آنها نشان داده شده است. رفتار نیمههادیها بوسیله شعاع بوهر اکسیتون توجیه میگردد.
مقاله نانو فناوری در صنایع الکترونیک
